Κράτος και εκκλησία

Θα ήταν αφέλεια να αναμένει κανείς ότι η αποκάλυψη εκκλησιαστικών σκανδάλων τύπου Αββακούμ, οι εικόνες και οι σταυροί που «τρέχουν μύρο», ή η επιβεβαίωση ότι το Άγιο Φως ανάβει κάθε Πάσχα με αναπτήρα bic, θα μείωναν δραστικά το κύρος και την επιρροή των εκκλησιαστικών θεσμών της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Γι’ αυτό και δεν θα πρέπει να εκπλήσσει το γεγονός ότι, χωρίς καμιά συστολή και με περισσή άνεση, λίγες εβδομάδες ή μήνες μετά, ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου προέβαλε από άμβωνος το Πάσχα, ένα ακραία εθνικιστικό αφήγημα σχετικά με το Κυπριακό· με εντελώς ασυνάρτητες και αβάσιμες «εκτιμήσεις» και «αναλύσεις», που εκτός των άλλων παρουσιάζουν τον Έλληνα Πρωθυπουργό περίπου ως προδότη, και κάνουν λόγο ακόμη και για το Κόσσοβο.

Τα τελευταία τριάντα χρόνια, το κύρος της Καθολικής Εκκλησίας έχει υποχωρήσει αισθητά, μετά από πολλές αποκαλύψεις σκανδάλων. Υπάρχει όμως σημαντική διαφορά ανάμεσα στη σχέση της Καθολικής Εκκλησίας ή κάποιας προτεσταντικής με την κοινωνία, και την αντίστοιχη σχέση της Ορθόδοξης.

Το υπόστρωμα

Μέχρι τον 15ο αιώνα, οποιοσδήποτε μονάρχης καθολικής χώρας χρειαζόταν τις ευλογίες και την εύνοια του Πάπα για να ανέλθει και να παραμείνει στον θρόνο του. Επίσης, η Καθολική Εκκλησία ήταν ο μπροστάρης της δεισιδαιμονίας και του αντιεπιστημονισμού.

Από τον 16ο αιώνα όμως μέχρι τον 18ο, έγιναν δυο σημαντικά πράγματα, που υποχρέωσαν την Καθολική Εκκλησία να περιοριστεί σταδιακά στα θρησκευτικά της καθήκοντα, να αποφεύγει την ανάμειξη στην πολιτική, και να αναζητά τρόπους σύμπλευσης με την επιστημονική και κοινωνική ανάπτυξη:

(α) Το κίνημα της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Δεν επρόκειτο απλώς για θεωρητική αμφισβήτηση του ρόλου και του τρόπου λειτουργίας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Οι 95 θέσεις που θυροκόλλησε ο Λούθηρος, το τεράστιο θεωρητικό οικοδόμημα του Καλβίνου (πάνω στο οποίο στηρίζεται ένα μεγάλο μέρος του τρόπου σκέψης της σημερινής Δύσης) και η πρωτοποριακή γραφίδα του Ζβίγγλιου, σήμαναν την έναρξη μιας πολύχρονης πάλης, που συντάραξε την Ευρώπη. Μεταφορικής για τα μυαλά, και κυριολεκτικής, με πολέμους και δεκάδες χιλιάδες νεκρούς· που μεταμόρφωσαν την κεντρική και δυτική Ευρώπη, τα σύνορά της και τα σύνορα στα μυαλά των ανθρώπων.

(β) Το κίνημα του διαφωτισμού. Έντονα αντιθρησκευτικό και αντιδογματικό, κίνησε τη διαδικασία του ορθολογισμού και του νέου ανθρωπισμού, άλλαξε ριζικά τη θέαση του κόσμου και τον ρόλο των ατόμων και των κοινωνιών. Και πάλιν, όχι μόνο θεωρητικά, αλλά με εκρηκτικό τρόπο. Γέννησε δυο μεγάλες επαναστάσεις, την Αμερικανική και τη Γαλλική, καθώς και πολλές άλλες που εμπνεύστηκαν από αυτές και από τις αρχές του διαφωτισμού. Μάλιστα, τα περισσότερα εθνικά κινήματα του 19ου αιώνα διακρίνονταν, εκτός των άλλων, και από έντονα επιφυλακτική στάση απέναντι στην πολιτική παρουσία των θρησκευτικών θεσμών. Τους θεωρούσαν βραχίονα της φεουδαρχίας και των απολυταρχικών μοναρχιών.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν βίωσε αυτές τις αμφισβητήσεις και επαναστάσεις. Έτσι, ο έλεγχος των συνειδήσεων, η αντίληψη ότι είναι αυτονόητο δικαίωμά της να παρεμβαίνει αυταρχικά, επιπόλαια και αυθαίρετα σε κάθε πολιτειακή λειτουργία, διατηρήθηκαν αλώβητα. Από τα ηλιθιωδώς τοξικά αναθέματα κατά των Παλαιολόγων για την ένωση των Εκκλησιών, παραμονές της άλωσης, μέχρι σήμερα. Μάλιστα, με την αναγωγή των εκπροσώπων της σε ηγέτες των εθνικοθρησκευτικών κοινοτήτων από τους Οθωμανούς, απέκτησαν ακόμη μεγαλύτερη πολιτική και πολιτειακή εξουσία. Η δε μετάβαση από το γένος στο έθνος τον 19ο αιώνα, πολύ λίγο επηρέασε αυτήν την εξουσιαστική έπαρση.

Οι κοινωνίες

Αυτή η διαδρομή φέρνει τον τρόπο που λειτουργούν οι Ορθόδοξες Εκκλησίες πολύ πιο κοντά στους μουσουλμανικούς θρησκευτικούς θεσμούς. Το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι η θέαση της πολιτειακής λειτουργίας ως εθνικοθρησκευτικής, και όχι ως μιας διοικητικής-ρυθμιστικής λειτουργίας για την κοινωνία.

Βέβαια, υπάρχει κάποια διαφοροποίηση. Ο βαθμός παρεμβατικότητας των Ορθόδοξων Εκκλησιών των Βαλκανίων και της ανατολικής Μεσογείου είναι μικρότερος απ’ ό,τι ο αντίστοιχος των μουσουλμανικών θεσμών της εγγύς και μέσης Ανατολής. Αυτό όμως δεν οφείλεται σε δική τους απόφαση. Είναι το αποτέλεσμα σχετικής ώσμωσης των αντιλήψεων στην ανατολική και νοτιοανατολική Ευρώπη με τις ιδέες του διαφωτισμού.

Με άλλα λόγια, το να μην παρεμβαίνει κάθε μέρα στα της πολιτείας και της κοινωνικής ζωής δεν είναι αποτέλεσμα της βούλησης του ίδιου του Αρχιεπισκόπου Γεωργίου. Αν ήταν στο χέρι του, οι γυναίκες θα φορούσαν μαντήλα και φούστες 120 εκατοστών, οι μετανάστες θα ήταν ήδη στη θάλασσα, οι ομοφυλόφιλοι στη φυλακή, και μόνο επιτρεπόμενο κόμμα το ΕΛΑΜ –άντε και το ΔΗΚΟ και η ΕΔΕΚ. Απλώς δεν τον παίρνει σε μια κοινωνία επηρεασμένη, έστω και δευτερογενώς, από τον διαφωτισμό.

Η κατάρα της Ανατολής

Από τη Σερβία και τη Ρωσία, μέχρι το Αφγανιστάν, το Ισραήλ, το Ιράν και την Παλαιστίνη, η μη σαφής διάκριση κράτους-θρησκευτικών θεσμών και η ανάμειξη των εκκλησιαστικών θεσμών στα της πολιτείας παράγει πόνο, αυταρχισμό, πολέμους, αίμα. Σε όλη την περιοχή, οι θρησκευτικοί θεσμοί –ορθόδοξοι, μουσουλμανικοί ή εβραϊκοί– αναμειγνύονται έντονα στην πολιτειακή λειτουργία και συντάσσονται με τις πιο ακραίες εθνικιστικές φωνές, τις πιο παράλογες, τοξικές και υστερικές προσεγγίσεις.

Πολύ συχνά, με έμμεσο τρόπο οι θρησκευτικοί αυτοί θεσμοί είναι μέρος της ίδιας της εκτελεστικής εξουσίας. Όπως συμβαίνει με τα ακραία κόμματα που υποστηρίζουν τον Νετανιάχου στο Ισραήλ, ή τη Χαμάς στη Λωρίδα της Γάζας. Σε άλλες περιπτώσεις, στην πραγματικότητα είναι η ίδια η εκτελεστική εξουσία, όπως συμβαίνει με το Ιράν, το Αφγανιστάν, ή ακόμη και με τη Ρωσία σε μεγάλο βαθμό.

Αλλά και όταν ακόμη η ανάμειξη των θρησκευτικών θεσμών είναι πιο χαμηλών τόνων, συχνά επιχειρούν να κρατήσουν όμηρο την πολιτική ηγεσία. Κάτι τέτοιο συνέβη πριν μερικά χρόνια με το μακεδονικό ζήτημα στην Ελλάδα· όπου –με υποκίνηση της Μόσχας– θρησκευτικοί θεσμοί (ιδιαίτερα στη βόρεια Ελλάδα) αποτέλεσαν τον οργανωτικό πυρήνα της προσπάθειας να ανατραπεί η συμφωνία των Πρεσπών με τη Βόρεια Μακεδονία.

Το διακύβευμα

Επομένως, για να επιστρέψουμε στα δικά μας, το θέμα δεν είναι μόνο το «τι είπε» ο Αρχιεπίσκοπος σχετικά με το Κυπριακό. Ούτε μόνο το πόσο ακραία είναι αυτά που λέει ή ότι μιλά με όρους χαρτορίχτρας. Το σημαντικότερο είναι να συνειδητοποιήσουμε πως το πρόβλημα ξεκινά από αλλού: Από το ότι θεωρεί πως έχει αδιαμφισβήτητο δικαίωμα «να λέει».

Τα φληναφήματα περί «δικαιώματος έκφρασης» κ.λπ. είναι εκ του πονηρού. Σε μια σύγχρονη κοινωνία, δομημένη με βάση τις αξίες του διαφωτισμού, το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης έχουν οι πολίτες ως τέτοιοι. Ο ηγέτης ενός εξωκρατικού, θρησκευτικού θεσμού έχει δικαίωμα να κάνει μόνο γενικού τύπου εκκλήσεις για ειρήνη και συμφιλίωση. Καμιά άλλη πολιτικού ή πολιτειακού χαρακτήρα παρέμβαση, ή «ανάλυση». Το να παρεμβαίνει ως κομματάρχης σε διαδικασίες συνομιλιών, ακόμη κι αν η τοποθέτησή του δεν ήταν κάλεσμα μίσους και διαχωρισμού, είναι από μόνο του πρόβλημα. Είναι Το πρόβλημα.

Ο πατριάρχης Βαρθολομαίος είναι ένας σοβαρός άνθρωπος. Γι’ αυτό και περιορίζεται μόνο σε συστάσεις και εκκλήσεις για ειρήνη και διάλογο, σε όλα τα θέματα. Αν όμως αύριο κάνει δηλώσεις υπέρ ενός σχεδίου λύσης του Κυπριακού, ή κάνει επιπόλαιες «αναλύσεις» για οποιοδήποτε κρατικό ή διεθνές θέμα, τότε θα είναι περίπου εξίσου ένοχος με τον Αρχιεπίσκοπο Γεώργιο. Δεν του πέφτει λόγος!

Αυτό το μήνυμα, για τα όρια του εκκλησιαστικού λόγου και για τον πλήρη και τελεσίδικο διαχωρισμό κράτους και Εκκλησίας, θα πρέπει ο κάθε ιεράρχης να το εισπράττει σταθερά και με παρρησία από όλους τους πολίτες, τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, αλλά και από τα κόμματα. Όλους εμάς και όλους αυτούς καταργεί ο εκκλησιαστικός παρεμβατισμός, είτε λιγότερο είτε περισσότερο τοξικός.

Το Καλάθι

• …με τα κλειστά αφτιά (1): Τόσο καιρό, ο Πρόεδρος ούτε ακούει, ούτε θέλει να καταλάβει. Τώρα, διερωτάται γιατί ο Τατάρ δεν θέλει να κάτσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Εσύ γιατί από τον Οκτώβριο του 2016 δεν ήθελες, το εγκατέλειψες δυο φορές, και το αρνήθηκες άλλες δέκα; Απλούστατα, επειδή τότε θα λυνόταν το Κυπριακό. Ενώ τώρα, που θα είναι μόνο για το σόου, το θέλεις και κοντά στην πίστα.

• …με τα κλειστά αφτιά (2): Ενώ του Προέδρου του βγαίνει μια χαρά με την άρνηση Τατάρ για συνάντηση, είναι σε αναμμένα κάρβουνα για δυο λόγους: (α) Επειδή ο Γκουτέρες και η Ολγκίν τον ξέρουν καλά και δεν «αγοράζουν» τα γενικόλογα συγκαταβατικά του, δεν δείχνουν διάθεση να στήσουν στον τοίχο τον Τατάρ ως υπεύθυνο του αδιεξόδου. (β) Ο Κυριάκος Μητσοτάκης είναι έτοιμος να εκραγεί μαζί του, με τα παιγνίδια που παίζει στην ΕΕ και με το αντιτουρκικό λόμπι της Αθήνας, αλλά και με τον Αρχιεπίσκοπο Γεώργιο. Σε σημείο που φοβάται ότι δεν θα τον καλύψει την ώρα της κρίσης.

• …με τα κλειστά αφτιά (3): Κανένα πρόβλημα όμως! Ήδη τα μαχαίρια είναι ακονισμένα. Ο ίδιος θα παραμείνει συγκαταβατικός, αλλά τα φιλικά ΜΜΕ και τα τρολς από τα τέλη Μαΐου θα αρχίσουν να βγάζουν πολύ δηλητήριο για την Ολγκίν. Και έτσι, στο εσωτερικό, ούτε γάτα ούτε ζημιά. Νομίζει…