Οι κουτοπόνηροι

Η τουρκική εισβολή και τα αφηγήματά της, το αίσθημα του ξεριζωμού, του ακρωτηριασμού και της αδικίας, δημιούργησαν ένα πέπλο που καλύπτει τα κεφάλια μας εδώ και πενήντα χρόνια. Η πρόεδρος της Βουλής και του ΔΗΣΥ κ. Αννίτα Δημητρίου, σε πρόσφατη συνέντευξή της είπε ότι «πάνω στο Kυπριακό δημιουργήθηκαν πολλές πολιτικές καριέρες». Είναι σωστό. Ταυτόχρονα όμως, κάτω από το Kυπριακό κρύφτηκαν και ένα σωρό σκουπίδια. Σαν κάτω από χαλί. Σκουπίδια δικά μας, που νιώθουμε άβολα ακόμη και να τα ονοματίσουμε.

Βαθιά ανάσα

Οι θεσμοί, η λειτουργία τους, το χωλό Σύνταγμα του 1964 που πρέπει να αλλάξει, η πίεση της κοινωνίας προς το πολιτικό προσωπικό να αναβαθμιστεί και να εκσυγχρονιστεί, είναι και πρέπει να είναι στο επίκεντρο. Αλλά, την ίδια στιγμή, θα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας και ποιοτικές παθογένειες που κάνουν τα πράγματα χειρότερα.

Ή, για να το πούμε ανάποδα: Το ότι η λειτουργία των θεσμών παρουσιάζει τόσα ελλείμματα και τίποτε ουσιαστικό δεν αλλάζει, δεν προχωρά, οφείλεται και σε κάποια χαρακτηριστικά που αποφεύγουμε να τα δούμε κατάματα. Κάποια «σκουπίδια» που δεν μας κάνουν περήφανους· που αν τα παραδεχτούμε θα ανατρέψουν τα βολικά μας αφηγήματα, γι’ αυτό και κάνουμε πως δεν τα βλέπουμε.

Όμως, το χαλί παραφούσκωσε. Σκουντουφλάμε διαρκώς πάνω στην ανώμαλη επιφάνειά του. Μήπως να το σηκώσουμε και να αρχίσουμε να καθαρίζουμε;

Τα αυτονόητα

Αν πάρουμε ένα-ένα τα σκουπίδια, μπορούμε εύκολα να ξεγελάσουμε τον εαυτό μας ότι δεν πρόκειται και για κάτι ιδιαίτερο. Για το καθένα μπορούμε να λέμε «Α, αυτό είναι; Χαράς το πράμα». Μόνο αν σκεφτούμε ποιον και πόσο σημαντικό ρόλο παίζει το καθένα στην προσωπική-καθημερινή και στη συλλογική μας ζωή θα έχουμε πιθανότητες να μην ξεγελάσουμε για άλλη μια φορά τον εαυτό μας.

Τις δεκαετίες του 1980 και 1990 ήταν της μόδας στις πολιτικές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις ο «ραγιαδισμός». Το ότι η οθωμανοκρατία μας έμαθε να σκύβουμε το κεφάλι και ότι θα πρέπει επιτέλους να ορθώσουμε ανάστημα. Άρα, ό,τι δεν συνιστούσε «επανάσταση και αντίσταση στον κατακτητή», ήταν εξ ορισμού έωλο και μικρόψυχο.

Στην Κύπρο, όμως, ο «ραγιαδισμός» ήταν και είναι αποτέλεσμα, όχι αίτιο. Πίσω του κρύβεται μια έξη χιλίων χρόνων. Από τους τελευταίους αιώνες της βυζαντινής περιόδου στο νησί, μέχρι και την ανεξαρτησία του 1960, όλες οι διοικήσεις άφηναν ένα περιθώριο εξαιρέσεων στο πόσο αυστηρά εφαρμόζονταν οι νόμοι. Ακόμη και η σκληρή Ενετοκρατία, με τον καιρό, άφηνε άπειρα παράθυρα σε ατομικό επίπεδο.

Προϋπόθεση για να γίνεις εξαίρεση και να περνάς καλά ήταν πάντα ένας συνδυασμός καλοπιάσματος των ανθρώπων της εξουσίας, σκληρότητας απέναντι στους πιο αδύνατους από σένα ομοεθνείς σου, και πονηριάς στην παρουσίαση των πραγμάτων. Αν παρουσίαζες τον εαυτό σου πιστό υπηρέτη και τους άλλους επικίνδυνους ή αναξιόπιστους, κέρδιζες εύνοια.

Με τον καιρό, αυτό έγινε μια έξη· και μάλιστα «αποδεκτή» και «ηθικά νόμιμη». Έτσι, η κουτοπονηριά διαχύθηκε ως συμπεριφορικό μοντέλο. Έγινε κανόνας για τους πάνω και η μίμησή του must για τους κάτω.

Οι διάρκειες

Οι έξεις είναι όπως τις ψείρες: Δεν φεύγουν εύκολα, αν φύγουν επανέρχονται πολύ πιο εύκολα, και μεταλλάσσονται για να γίνουν πιο ανθεκτικές σε ό,τι τις πολεμά. Η κουτοπονηριά όχι μόνο μας έμεινε, αλλά έγινε πολύ πιο ευέλικτη και ανθεκτική. Την περίοδο 1960-1974 ήταν στα πάνω της. Παρέα με ένα σωρό άλλα ζωύφια, για τα οποία δεν θα έπρεπε να είμαστε καθόλου περήφανοι.

Ο Μακάριος δεν ήταν κουτός, αντίθετα. Το δεύτερο συνθετικό όμως το μετεξέλιξε θαυμαστά: Εφάρμοζε τακτικές του τύπου «λέω σε όλους εκείνο που θέλουν να ακούσουν», και προς τις δύο κατευθύνσεις: Τόσο προς τους κάτω (Κύπριοι πολιτικοί, λαός), όσο και προς τους πάνω (ξένοι ηγέτες, διεθνείς οργανισμοί κ.λπ.).

Από εκεί και πέρα, έγιναν δύο παράλληλα πράγματα: Από τη μια, το πραξικόπημα και η εισβολή σκέπασαν τις «ψείρες» στο κεφάλι μας, και από την άλλη μια στρατιά από πολιτικούς έκαναν πρότυπό τους τον Μακάριο, και ακολούθησαν πιστά την έξη του.

Αν εξαιρέσουμε λίγο τον Σπύρο Κυπριανού, αρκετά τον Γιώργο Βασιλείου, και τον Δημήτρη Χριστόφια που δεν τα πολυκατάφερνε σε αυτόν τον τομέα, οι υπόλοιποι Πρόεδροι έκαναν πρότυπό τους τον Μακάριο. Δεν είναι τυχαίο ότι Πρόεδροι οι οποίοι προέρχονταν από χώρους με διαφορετικό κύτταρο από εκείνον του Μακαρίου έγιναν οι πιο φανατικοί θαυμαστές, υμνητές και μιμητές αυτής της τακτικής. Π.χ. ο Νίκος Αναστασιάδης και ο Νίκος Χριστοδουλίδης.

Το παρακάτω

Εδώ υπάρχει και μια παρεξήγηση: Οι περισσότεροι Ελληνοκύπριοι θεωρούν ότι η κουτοπονηριά είναι σύμφυτο χαρακτηριστικό της πολιτικής λειτουργίας και της συμπεριφοράς των απανταχού πολιτικών προσώπων. Λάθος. Η πολιτική και η διπλωματία έχουν βέβαια στοιχεία ευελιξίας, μερικές φορές και «εποικοδομητικής ασάφειας». Συνδέονται όμως με τον σχεδιασμό, τη διαλεκτικότητα, και την ετοιμότητα συμβιβασμών για την επίτευξη ενός στόχου· χαρακτηριστικά που υπερτερούν. Οι δικές μας ηγεσίες αυτά τα έχουν σε πολύ μικρές – έως ανύπαρκτες – δόσεις. Μόνο την κουτοπονηριά σε μεγάλες δόσεις.

Το κακό δεν σταματά εδώ, φυσικά. Ένα μεγάλο μέρος του σημερινού πολιτικού προσωπικού κινείται στα ίδια ακριβώς πρότυπα. Η κουτοπονηριά, μάλιστα, τείνει να γίνει εθνικό σπορ. Τη μίμηση της πολιτικής κουτοπονηριάς τη συναντά κανείς σχεδόν σε όλα τα επίπεδα· από τις σχέσεις στους χώρους εργασίας, μέχρι τα οικογενειακά τραπέζια.

Η χρόνια ηθική νομιμοποίηση της κουτοπονηριάς είναι κομμάτι του ιδιόμορφου κυπριακού πουριτανισμού: Από τη μια επίμονη προσήλωση στους τύπους και στο φαίνεσθαι, και από την άλλη νομιμοποίηση της απεριόριστης συμφεροντολογίας. Μετά τη θεία λειτουργία, την οποία παρακολούθησε με ευλάβεια, ο μέσος συμπατριώτης μας «νομιμοποιείται» να κάνει τα αίσχιστα, προκειμένου να υπηρετήσει το προσωπικό και οικογενειακό του συμφέρον.

Όμως, είναι από τις λίγες φορές που ειδικά σήμερα δικαιούμαστε να είμαστε κάπως αισιόδοξοι. Η κουτοπονηριά άρχισε να ενοχοποιείται σοβαρά μέσα στην κοινωνία. Και άρχισε να μη γίνεται ανεκτή, ιδιαίτερα όταν εκδηλώνεται από τους πάνω, τους έχοντες εξουσία. Αυτό είναι μια ελπιδοφόρα εξέλιξη, κυρίως των τελευταίων πέντε χρόνων. Ας αυξήσουμε, λοιπόν, την αυστηρότητά μας απέναντι στην κουτοπονηριά, για να υποχρεωθούν να την περιορίσουν.

ΤΟ ΚΑΛΑΘΙ

…με τους πονηρούληδες (1): Ν. Χριστοδουλίδης και Κ. Κόμπος έφαγαν μια γερή χυλόπιτα τον περασμένο μήνα, όταν προσπάθησαν να περάσουν στο Συμβούλιο της ΕΕ όρους και «αντιστρεψιμότητες» για τις ευρωτουρκικές σχέσεις. Έκαναν έτσι μια «διακοπή» αυτόν τον μήνα, σφυρίζοντας ανέμελα για άλλα ζητήματα (ο Ν. Χριστοδουλίδης έκανε ομιλίες στους ομογενείς στο Λονδίνο όταν διαμορφωνόταν το κείμενο συμπερασμάτων στην ΕΕ). Και μόλις εγκρίθηκε το κείμενο, δήλωσαν ότι σκόπιμα θέλαμε να δώσουμε ένα θετικό μήνυμα στην Άγκυρα! Έξι χρόνια «κυρώσεις» και «διεκδικητική πολιτική» πήγαν περίπατο. Τώρα, δεν είναι σταφύλια, κρεμαστάρια είναι, γι’ αυτό δεν προσπαθούμε να τα φτάσουμε…

• …με τους πονηρούληδες (2): Όμως, η πονηριά είναι μια ακόρεστη έξη. Δεν τους έφτανε να πουν το αφήγημά τους και να σιωπήσουν, επιστράτευσαν όλον τον προπαγανδιστικό μηχανισμό (απανωτές δηλώσεις, παρεμβάσεις εκπροσώπων Τύπου, «φιλικοί» δημοσιογράφοι) για να μας πείσουν ότι ήταν μεγάλη επιτυχία μας «η σύνδεση της πορείας των ευρωτουρκικών σχέσεων με τη συμπεριφορά της Τουρκίας στο Κυπριακό». Το κείμενο των συμπερασμάτων αποτελείται από 13 σελίδες, για πολλά θέματα. Στην ανάπτυξη των ευρωτουρκικών σχέσεων διατίθενται 245 λέξεις. Από αυτές, οι 31 συνιστούν τη δήθεν επιτυχία της Κύπρου: «Εν προκειμένω, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην επανέναρξη και την πρόοδο των συνομιλιών για τη διευθέτηση του ζητήματος της Κύπρου με στόχο την περαιτέρω ενίσχυση της συνεργασίας ΕΕ-Τουρκίας». «Με στόχο την περαιτέρω ενίσχυση». Ούτε διασυνδέσεις, ούτε προϋποθέσεις. Κι όμως, επί τρεις ημέρες καταπίνουμε αμάσητη την προπαγάνδα των πονηρούληδων.

• …με τους πονηρούληδες (3): Ένα από τα παράδοξα που δημιουργούνται, είναι ότι εμείς έχουμε μονίμως αυτήν την κουτοπόνηρη συμπεριφορά, απέναντι σε μια Τουρκία με εντελώς διαφορετική πολιτική-διπλωματική κουλτούρα. Είτε μας αρέσει είτε όχι, η Άγκυρα είναι πιο ευθεία στις αντιδράσεις της. Προειδοποιεί χρόνια πριν για το τι πρόκειται να κάνει, και δεν μπαίνει σε γλοιώδη παίγνια του τύπου «προσποιούμαι ότι νίκησα». Εξ ου και η ανακοίνωση του τουρκικού Υπουργείου Εξωτερικών για τα συμπεράσματα. Δεν σκέφτηκαν ότι «αν δείξω δυσαρέσκεια, οι πονηρούληδες στην ελληνοκυπριακή πλευρά θα την εκμεταλλευτούν για να ταΐσουν κουτόχορτο τους δικούς τους». Έβγαλαν μιαν ανακοίνωση περίπου «συμπάθειας» προς την ΕΕ, που συνεχίζει να ταλαιπωρείται από τα κολπάκια των Ελληνοκυπρίων!...