Με την εξέλιξή του ο ανθρώπινος εγκέφαλος ενίσχυσε κυρίως την αφαιρετική του ικανότητα και τη φαντασία: Περισσότερο από όλα τα πρωτεύοντα, ο άνθρωπος μπορεί να σχηματίζει στο μυαλό του άπειρες έννοιες. Για να έχει στη συνέχεια τη δυνατότητα να πραγματοποιεί πολύπλοκους συλλογισμούς με τη βοήθεια της φαντασίας, να επικοινωνεί στη βάση των αποτελεσμάτων τους και να οργανώνεται σε κοινωνίες.
Μέσα σε αυτήν τη διαδικασία, πολλές από αυτές τις αφαιρετικές έννοιες αποκτούν αναπόφευκτα τον χαρακτήρα του συμβόλου. Κάτι επίσης απαραίτητο για να μπορούμε να επικοινωνούμε και να λειτουργούμε ως κοινωνία. Μια παραφυάδα της λειτουργίας των συμβόλων είναι και οι συμβολισμοί: Προκειμένου το μυαλό να κόβει δρόμο, εκλαμβάνει ως δεδομένα και αληθή κάποια πράγματα, μόνο και μόνο επειδή έχει καθιερωθεί κοινωνικά μια ακολουθία όσο επισφαλής κι αν είναι. Π.χ. η τραχιά φωνή και ο κοφτός λόγος ενός πολιτικού ηγέτη «σημαίνουν» ότι είναι αποφασιστικός και ικανός να κυβερνήσει. Η τραχιά φωνή και ο κοφτός λόγος ενός πωλητή «σημαίνουν» ότι είναι αγενής και αμόρφωτος.
Τα προβλήματα αρχίζουν από τη στιγμή που τα μυαλά μας εθίζονται στο «να κόβουν δρόμο» διαρκώς. Γιατί έτσι πια οι συμβολισμοί μετατρέπονται από υπηρέτες της επικοινωνίας σε αφέντες της σκέψης μας.
Πολιτικοί συμβολισμοί
Πρόσφατα, στην Ελλάδα διεξαγόταν για εβδομάδες μια πολιτική συζήτηση γύρω από τον «νόμο Χατζηδάκη» για τα εργασιακά. Μεγάλο μέρος της συζήτησης επικεντρώθηκε γύρω από την πρόνοια να μπορεί ένας εργαζόμενος να ζητήσει να εργάζεται δεκάωρο για τέσσερις μόνο μέρες αντί για οκτάωρο επί πέντε. Και στο να μπορούν επίσης να μεταφέρονται κάποιες ώρες εργασίας από τη μια μέρα στην άλλη ανάλογα με τις ανάγκες της εργασίας. Πέρα από κάποιους υπαρκτούς κινδύνους καταχρήσεων από μερίδα εργοδοτών σε βάθος χρόνου, η αξιωματική αντιπολίτευση του ΣΥΡΙΖΑ ξεκίνησε μιαν εκστρατεία σε καθαρά συμβολιστική βάση: «Πρόκειται για νομοσχέδιο της Δεξιάς, άρα είναι κατά των εργαζομένων, άρα μας επιστρέφει στον εργασιακό Μεσαίωνα». Έτσι, μεγάλο μέρος της πολιτικής ηγεσίας και της κοινωνίας πολώθηκε ιδεολογικά, στη βάση των συμβολισμών, αφιερώνοντας ελάχιστο χρόνο στη συζήτηση αυτών καθεαυτές των προνοιών του νομοσχεδίου. Σε σημείο που πολλοί αγνοούν το πραγματικό περιεχόμενό του. Οι συμβολισμοί επιβλήθηκαν πάνω στη σκέψη και στην επικοινωνία.
Ανάλογα συμβαίνουν και στον δικό μας χώρο. Πρόσφατα, ο Πρόεδρος οδήγησε σε παραίτηση την κυρία Γιολίτη επειδή αυτή «έπληττε την εικόνα του». Ανεξάρτητα από το ότι η εικόνα του Προέδρου δεν περίμενε την κυρία Γιολίτη για να πληγεί, το γεγονός ότι ο κύριος Αναστασιάδης πολιτεύεται γενικότερα στη βάση της εικόνας και όχι του περιεχομένου, των συμβολισμών και όχι του αποτελέσματος είναι ένα ζήτημα. Και ακόμη σοβαρότερο ζήτημα είναι ότι με αυτόν τον τρόπο έχει παρασύρει σχεδόν το σύνολο της πολιτικής ζωής να κινείται στη βάση της εικόνας και των συμβολισμών. Γιατί έτσι η συζήτηση μετατοπίζεται στα επουσιώδη, με αποτέλεσμα τα ουσιώδη να μπαίνουν στην άκρη.
Η Δημοκρατία ως ξέβαθος συμβολισμός
Η Δημοκρατία αφήνει χώρο έκφρασης και λειτουργίας ακόμη και στους πολέμιούς της, σε αυτούς που από ιδεολογία είναι εναντίον της. Αυτό είναι γενικά αποδεκτό. Το ίδιο γενικά αποδεκτό όμως –ιδιαίτερα στη μεταπολεμική Ευρώπη– είναι ότι η Δημοκρατία δεν πρέπει να προσφέρει και το κεφάλι της στους πολέμιούς της, σε ακροδεξιούς νεοναζιστές και σε δεδηλωμένους ρατσιστές. Γι’ αυτό και σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες με δημοκρατική παράδοση υπάρχει συμφωνία μεταξύ όλων των δημοκρατικών κομμάτων για μη συνεργασία με ακροδεξιά μορφώματα. Και αυτό τηρείται κατά τρόπο απόλυτο: Κανένα αξίωμα σε νεοναζιστικά κόμματα. Μάλιστα, υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι νεοναζιστές κυνηγήθηκαν περισσότερο από τα φιλελεύθερα δεξιά κόμματα της χώρας τους. Ας μην πάμε μακριά: Τη Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα έβαλε στη φυλακή ένας –όχι και τόσο φιλελεύθερος– δεξιός πρωθυπουργός, ο Αντώνης Σαμαράς.
Το θέμα είναι ότι αυτές οι αντι-ακροδεξιές επιλογές έχουν πολιτικό και κοινωνικό βάθος. Θεωρούνται περίπου αυτονόητες και από το πολιτικό προσωπικό και από τις κοινωνίες. Τα περιστατικά που το αποδεικνύουν είναι άπειρα. Το πιο χαρακτηριστικό είναι ίσως αυτό της Γαλλίας του 2002: Στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών πέρασαν ο δεξιός Ζακ Σιράκ και ο νεοναζιστής Ζαν-Μαρί Λε Πεν. Το σοκ στην κοινωνία ήταν τεράστιο. Χωρίς κινητοποιήσεις και κομματική καθοδήγηση, μια εβδομάδα μετά, όλη η Γαλλία πήγε στις κάλπες και ο Σιράκ βγήκε με πρωτοφανές ποσοστό. Ο Λε Πεν πήρε λιγότερα από ό,τι στον πρώτο γύρο!
Γιατί; Διότι η Δημοκρατία είναι ουσία, όχι επιφανειακός συμβολισμός. Στην Κύπρο των ισχυρών συμβολισμών και της ξέβαθης ουσίας, ο μέσος πολιτικός και οπαδός του ΔΗΣΥ θεωρεί το ΕΛΑΜ συγγενές κόμμα, αφού κρατούν και εκείνοι την ελληνική σημαία, αφού πιστεύουν και εκείνοι στα ελληνοχριστιανικά σύμβολα. Και τμήμα της υπόλοιπης κοινωνίας πιάνεται από το ξέβαθο «μα αφού τους ψήφισε ο λαός γιατί να μην γίνει συνεννόηση μαζί τους για την προεδρία της Βουλής, και γιατί να μην πάρουν μιαν προεδρία επιτροπής τα παιδιά;». Πιο ξέβαθα στεγνώνεις.
Οι κυρώσεις
Ο παραγκωνισμός της ουσίας δεν θα μπορούσε να αφήσει έξω το κατ’ εξοχήν ευπαθές στους συμβολισμούς θέμα του Κυπριακού. Οι συμβολισμοί της «πολιτικής ισότητας», της «μιας τουρκοκυπριακής ψήφου στο Υπουργικό Συμβούλιο», και τα όμοια έχουν ισχυρό αρνητικό συμβολιστικό φορτίο. Τόσο που όποιος το επικαλείται κερδίζει. Το έχει κάνει συστηματικά ο Πρόεδρος μετά το 2017, και η δυναμική της ΔΔΟ ως επιλογή καθηλώθηκε - ακόμη και τώρα που η διχοτόμηση είναι επισήμως στο τραπέζι ως η μόνη εναλλακτική. Μάλιστα, οι σχετικοί συμβολισμοί είναι τόσο ισχυροί που έχουν τη δυνατότητα για χρονικά και διανοητικά άλματα. Συνδέονται αυτόματα με το κράτος του 1960 και ερμηνεύονται με τα εργαλεία μιας άλλης εποχής, ωσάν ο χρόνος και οι συνθήκες να πάγωσαν για 61 χρόνια.
Ο κυρίαρχος συμβολισμός το τελευταίο διάστημα είναι εξίσου παραπειστικός και διαζευγμένος από την ουσία: Το μέγα ζήτημα είναι αν θα καταφέρουμε να επιβληθούν κυρώσεις στην Άγκυρα σχετικά με τη συμπεριφορά της στο Κυπριακό και στην Αν. Μεσόγειο. Τη στιγμή που κάθε μέρα τσιμεντώνεται στη συνείδηση του διεθνούς παράγοντα η «διέξοδος» του συνδυασμού μεταξύ ΔΔΟ και δύο κρατών (δηλαδή κάτι που δεν θα είναι ΔΔΟ). Και την ώρα που προχωρούν με ταχείς ρυθμούς η τελεσίδικη μετατροπή των κατεχομένων σε τουρκικό έδαφος και το «άνοιγμα» της Αμμοχώστου. Η ουσία αυτή δεν απασχολεί. Σημασία έχουν οι συμβολισμοί της διπλωματικής «νίκης» επί της Τουρκίας, ή έστω το αίσθημα ικανοποίησης ότι την καταγγείλαμε και τη στριμώξαμε.
Οι συμβολισμοί θα πρέπει να σταματήσουν να είναι ο άξονας της σκέψης και της πολιτικής μας, πριν η υποδούλωσή μας σε αυτούς μας οδηγήσει στον τοίχο με το κεφάλι. Πριν γίνουμε το σύμβολο της ανοησίας.
ΚΑΛΑΘΙ
- Αντικλείδια (1): Όσοι θεωρούν εφιάλτη το ενδεχόμενο της λύσης, τώρα που αυτή απομακρύνθηκε για τα καλά άρχισαν πάλι τα γνωστά ότι «το κλειδί της λύσης βρίσκεται στην Άγκυρα». Το είχαμε στα χέρια μας και έκαναν τα πάντα για να το πετάξουμε. Και στο Κραν Μοντανά και στο απώτερο παρελθόν. Τώρα καμώνονται τους έκπληκτους και τους θλιμμένους…
- Αντικλείδια (2): Λίγο πριν ετοιμάσει τις βαλίτσες του για Βρυξέλλες, ο Πρόεδρος δήλωσε εμφατικά σε δημόσια ομιλία του ότι «δεν θα επιτρέψει η Κύπρος να μετατραπεί σε προτεκτοράτο της Τουρκίας». Δηλαδή, ότι δεν θα δεχτεί λύση τύπου Κραν Μοντανά - ο ίδιος την είχε χαρακτηρίσει έτσι για να δικαιολογήσει εκ των υστέρων τη στάση του στο περίφημο δείπνο. Και μετά, πήγε Βρυξέλλες για να πείσει τους εταίρους και τον γ.γ. του ΟΗΕ ότι θέλει επιστροφή στο Κραν Μοντανά, και ότι είναι θλιμμένος που η άλλη πλευρά θέτει θέμα δύο κρατών. Είχε περισσότερες πιθανότητες να τους πείσει ότι δεν έχει καμιά σχέση με τα διαβατήρια παρά γι’ αυτό.
- Αντικλείδια (3): Πάει και η Αμμόχωστος; Αυτή και το φυσικό αέριο θα ξεκλείδωναν τη λύση. Τώρα, και τα δύο αυτά θέματα κινδυνεύουν να γίνουν τα αντικλείδια που θα ανοίξουν διάπλατα την πόρτα στην οριστική διχοτόμηση.
