Η σχέση της Τουρκίας με την Κύπρο είναι βαθιά και πολυσύνθετη, διαμορφωμένη από αιώνες ιστορικών αλληλεπιδράσεων, πολιτικών συγκρούσεων και γεωπολιτικών εξελίξεων, με αποκορύφωμα την τουρκική εισβολή του 1974 και και τη συνεχιζόμενη κατοχή. Από την Οθωμανική κυριαρχία έως τη σύγχρονη κατοχή και διαίρεση του νησιού, η Τουρκία διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην κυπριακή πραγματικότητα, επηρεάζοντας όχι μόνο την πολιτική κατάσταση αλλά και τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές εξελίξεις.
Η ιστορία της Τουρκίας και της Κύπρου είναι αλληλένδετη από τον 16ο αιώνα, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέλαβε το νησί από τη Βενετία το 1571. Υπό την οθωμανική διοίκηση, η Κύπρος παρέμεινε για περίπου τρεις αιώνες, κατά τους οποίους εγκαταστάθηκε σημαντικός αριθμός Μουσουλμάνων, οι οποίοι αποτέλεσαν την τουρκοκυπριακή κοινότητα. Το 1878, η Βρετανία ανέλαβε τη διοίκηση της Κύπρου, με την Οθωμανική Αυτοκρατορία να διατηρεί την κυριαρχία της μέχρι το 1914, όταν η Μεγάλη Βρετανία προσάρτησε επίσημα το νησί. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, οι τουρκοκύπριοι και οι ελληνοκύπριοι ακολούθησαν διαφορετικές πολιτικές και εθνικές πορείες, με τους τελευταίους να επιδιώκουν την ένωση με την Ελλάδα (Ένωση), ενώ οι πρώτοι προωθούσαν την ιδέα της διχοτόμησης του νησιού (Taksim). Το 1960, η Κύπρος ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο κράτος, με εγγυήτριες δυνάμεις την Ελλάδα, την Τουρκία και τη Βρετανία. Ωστόσο, οι εντάσεις μεταξύ των δύο κοινοτήτων οδήγησαν σε συγκρούσεις, που κορυφώθηκαν με την τουρκική στρατιωτική εισβολή το 1974.
Η τουρκική εισβολή στην Κύπρο στις 20 Ιουλίου 1974 υπήρξε η πιο καθοριστική εξέλιξη στις σχέσεις των δύο χωρών. Ύστερα από το πραξικόπημα που ενορχηστρώθηκε από την ελληνικής χούντα κατά του προέδρου Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’, η Τουρκία, αυθαίρετα επικαλούμενη τη Συνθήκη Εγγυήσεως, εισέβαλε στρατιωτικά στη βόρεια Κύπρο. Το αποτέλεσμα της εισβολής αυτής ήταν η κατοχή περίπου του 37% του νησιού, ο εκτοπισμός χιλιάδων Ελληνοκυπρίων και η δημιουργία ενός υποτελούς στην Τουρκία τουρκοκυπριακού καθεστώτος, το οποίο το 1983 ανακηρύχθηκε ως «Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου» («ΤΔΒΚ»), που αναγνωρίζεται μόνο από την Τουρκία. Έκτοτε, η Κύπρος παραμένει διαιρεμένη, με τη «Πράσινη Γραμμή» να διαχωρίζει το νησί. Η Τουρκία διατηρεί ισχυρή στρατιωτική παρουσία στη βόρεια Κύπρο, ενώ έχει πλήρη πολιτικό και οικονομικό έλεγχο στην τουρκοκυπριακή κοινότητα.
Η Τουρκία θεωρεί τη βόρεια Κύπρο στρατηγικό προπύργιο στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ παράλληλα υποστηρίζει τη λύση δύο κρατών στο Κυπριακό, σε αντίθεση με τις επίσημες θέσεις της Κυπριακής Δημοκρατίας και της διεθνούς κοινότητας, που προκρίνουν μια διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδία. Η Άγκυρα έχει επανειλημμένα χρησιμοποιήσει την Κύπρο ως μοχλό πίεσης στις διαπραγματεύσεις της με την Ευρωπαϊκή Ένωση, ιδίως στο πλαίσιο της ενταξιακής της πορείας. Η μη αναγνώριση της Κυπριακής Δημοκρατίας από την Τουρκία αποτελεί βασικό εμπόδιο στις ευρωτουρκικές σχέσεις.
Η οικονομία του κατεχόμενου βόρειου τμήματος της Κύπρου εξαρτάται από την Τουρκία, η οποία παρέχει οικονομική βοήθεια, επενδύσεις και υποδομές. Το τουρκικό νόμισμα (λίρα) χρησιμοποιείται ως επίσημο νόμισμα, ενώ σημαντικός αριθμός Τούρκων εποίκων έχει εγκατασταθεί στην περιοχή, αλλοιώνοντας τη δημογραφική σύνθεση του πληθυσμού. Η ανακάλυψη κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην κυπριακή ΑΟΖ έχει οδηγήσει σε αυξημένες εντάσεις με την Τουρκία, η οποία αμφισβητεί τα κυριαρχικά δικαιώματα της Κυπριακής Δημοκρατίας και διεκδικεί μερίδιο των ενεργειακών πόρων μέσω της «ΤΔΒΚ». Η Άγκυρα έχει στείλει ερευνητικά και γεωτρητικά πλοία στην περιοχή, αμφισβητώντας τις θαλάσσιες ζώνες που έχουν οριστεί βάσει του διεθνούς δικαίου.
Το Κυπριακό ζήτημα παραμένει άλυτο, με τις ειρηνευτικές συνομιλίες να βρίσκονται σε αδιέξοδο, κυρίως λόγω της ασυμβατότητας των θέσεων των δύο πλευρών. Η Τουρκία εξακολουθεί να διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις, επιδιώκοντας να διατηρήσει τον έλεγχο της «ΤΔΒΚ» και να εδραιώσει την παρουσία της στην περιοχή. Ωστόσο, η Κύπρος, ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και με ισχυρές διεθνείς συμμαχίες, προσπαθεί να διαχειριστεί τις προκλήσεις που θέτει η τουρκική πολιτική, τόσο στο Κυπριακό όσο και σε ζητήματα ενέργειας και ασφάλειας.
Συμπερασματικά, η Τουρκία αποτελεί έναν από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες για την Κύπρο, καθώς επηρεάζει την πολιτική, την οικονομία και τη γεωστρατηγική θέση του νησιού, καθώς και το κύριο εμπ’οδιο για επίλυση του Κυπριακού. Το μέλλον των σχέσεων των δύο χωρών θα εξαρτηθεί από τις πολιτικές εξελίξεις και τη βούληση των δύο πλευρών, κυρίως της Τουρκίας, να βρουν μια βιώσιμη και δίκαιη λύση του Κυπριακού.
*Καθηγητή-Ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην Πρύτανη.
