Σε μια εποχή όπου οι ρυθμοί της τεχνολογίας ξεπερνούν κάθε προηγούμενο, η γλώσσα και η διάλεκτός μας μοιάζουν να χάνονται σιγά-σιγά μέσα σε σύντομα μηνύματα, emojis και ένα νέο «ιδίωμα» των social media. Όμως η γλώσσα δεν είναι απλώς ένα εργαλείο επικοινωνίας. Είναι το ίδιο μας το μυαλό. Και όπως είχε πει ο φιλόσοφος Βίτγκενσταϊν, «τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου».
Στην Κύπρο, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα ανησυχητικό φαινόμενο: μεγαλώνουμε τα παιδιά μας χωρίς να μαθαίνουν καλά ούτε τη διάλεκτό μας, αλλά ούτε και σωστά ελληνικά. Η εκτεταμένη χρήση της τεχνολογίας τους οδηγεί να μιλούν με κάποιες λέξεις αγγλικών και φτωχών ελληνικών, συχνά αποστερημένα από συντακτική συνοχή, γραμματική ακρίβεια ή πλούσιο λεξιλόγιο. Κι όμως αν δεν μπορούν τα παιδιά μας να εκφραστούν σωστά, εάν δεν γνωρίζουν τις λέξεις να περιγράψουν κάτι, τους στερούμε εξελικτικά την ίδια τη δύναμη της σκέψης.
Πρόσφατα, παρατηρούσα κάποια παιδιά της γειτονιάς –μόλις 10 ετών– τα οποία αντί να συνεννοούνται μεταξύ τους με λέξεις, έβγαζαν κραυγές και μιμούνταν τις φωνές του διάσημου YouTuber iShowSpeed. Μουγκρίζοντας, παρίσταναν τους πιθήκους και τους σκύλους. Και χωρίς να πουν λέξη, έδειξαν να συνεννοούνταν. Ίσως η εικόνα αυτή να αποτυπώνει την τραγική εξέλιξη του homo sapiens – να καταντά πρωτόγονος, δούλος των χαζών προτύπων που απλόχερα μας προσφέρουν τα «έξυπνα» κινητά. Ένας πολιτισμός, όμως, που παραιτείται από το λόγο, σύντομα παραιτείται κι από τη σκέψη.
Κι όμως, η γλώσσα δεν είναι μόνο ζήτημα «φιλολογικό» . Είναι θέμα παιδείας, πολιτισμού, ταυτότητας και, τελικά, δημοκρατίας. Όταν η σκέψη περιορίζεται λόγω φτωχής γλωσσικής έκφρασης, τότε και η δημόσια συζήτηση χάνει βάθος. Όταν δεν μπορούμε να ορίσουμε σωστά τις έννοιες, πώς θα διαμορφώσουμε κρίση; Πώς θα υπερασπιστούμε τις αξίες μας;
Η τεχνολογία, αντί να ενισχύσει τη γλωσσική ανάπτυξη, συχνά οδηγεί στη γλωσσική απλοποίηση – ή, καλύτερα, στη γλωσσική παραίτηση. Δεν φταίει όμως μόνο αυτή. Φταίμε κι εμείς, που πάψαμε να δίνουμε σημασία στο πώς μιλάμε, πώς γράφουμε, πώς διδάσκουμε τα παιδιά μας. Που παρασυρθήκαμε από την μόδα της εποχής που τα θέλει όλα "casual". Και έτσι ξεχνάμε ότι η γλωσσική ευκρίνεια είναι προϋπόθεση για καθαρή σκέψη.
Χαρακτηριστικό και το πρόσφατο –και δυστυχώς αποκαλυπτικό– παράδειγμα ενός Κύπριου ευρωβουλευτή, ο οποίος, αντί να αντιληφθεί τη δική του γλωσσική ανεπάρκεια, ζήτησε από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας «να μιλά πιο απλά». Αντί δηλαδή να προσπαθήσει να βελτιώσει τη δική του κατανόηση της γλώσσας, απαίτησε να κατέβει το επίπεδο του λόγου. Μια συμβολική αλλά και ουσιαστική παρακμή. Άλλο όμως το "απλά" και άλλο το "φτωχά".
Αυτή η παρακμή δεν περιορίζεται στο επίπεδο της καθημερινής έκφρασης. Την βλέπουμε και στην αποδυνάμωση της δημοσιογραφίας, όπου ο δημόσιος λόγος υποχωρεί μπροστά στον εντυπωσιασμό, τις πρόχειρες διατυπώσεις και την κατάχρηση θεαματικών τίτλων χωρίς περιεχόμενο.
Ταυτόχρονα, η ανάγνωση βιβλίων φθίνει. Τα παιδιά και οι νέοι –και πολλοί ενήλικες– δεν διαβάζουν πια λογοτεχνία, ιστορία, φιλοσοφία. Δεν καλλιεργούν τη γλώσσα και τη σκέψη τους μέσα από τη μελέτη, την αφηγηματική δομή, την πολυπλοκότητα των εννοιών. Αντίθετα, εθίζονται σε περιεχόμενο 10 δευτερολέπτων που απαιτεί μηδενική προσοχή.
Κάποτε, λέει μια κινέζικη ιστορία, ρώτησαν τον Κομφούκιο ποιο είναι το πρώτο πράγμα που θα έκανε αν γινόταν κυβερνήτης. Η απάντησή του εξέπληξε τούς πάντες: «Θα διόρθωνα τη γλώσσα. Αν οι λέξεις δεν είναι σωστές, τότε τα λόγια δεν έχουν νόημα. Αν τα λόγια δεν έχουν νόημα, τότε οι πράξεις δεν μπορούν να είναι σωστές. Αν οι πράξεις δεν είναι σωστές, τότε η ηθική διαλύεται, και όταν η ηθική διαλυθεί, η κοινωνία καταρρέει».
Ο Κομφούκιος δεν μιλούσε μόνο για γραμματική, αλλά για την ηθική ακρίβεια, τη σαφήνεια και την αλήθεια που οφείλουμε να φέρει κάθε λέξη μας. Γιατί η γλώσσα είναι το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίζεται ο πολιτισμός, η δικαιοσύνη, η παιδεία και η δημοκρατία.
Αν λοιπόν θέλουμε μια κοινωνία σκεπτόμενων, ελεύθερων ανθρώπων –και όχι άβουλων καταναλωτών περιεχομένου– ας ξεκινήσουμε από τη γλώσσα. Γιατί όσο φτωχαίνει η ικανότητά μας να εκφραζόμαστε, τόσο και πιο πολύ χάνουμε την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε. Και αυτό είναι επικίνδυνο!
Ο Κομφούκιος δεν μιλούσε μόνο για γραμματική, αλλά για την ηθική ακρίβεια, τη σαφήνεια και την αλήθεια που οφείλουμε να φέρει κάθε λέξη μας. Γιατί η γλώσσα είναι το θεμέλιο πάνω στο οποίο χτίζεται ο πολιτισμός, η δικαιοσύνη, η παιδεία και η δημοκρατία.
Αν λοιπόν θέλουμε μια κοινωνία σκεπτόμενων, ελεύθερων ανθρώπων –και όχι άβουλων καταναλωτών περιεχομένου– ας ξεκινήσουμε από τη γλώσσα. Γιατί όσο φτωχαίνει η ικανότητά μας να εκφραζόμαστε, τόσο και πιο πολύ χάνουμε την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε. Και αυτό είναι επικίνδυνο!
*Ο Μαρίνος Κλεάνθους είναι Αντιπρόεδρος τής ΔΗΠΑ.
