Αυτές οι φωτογραφίες μήπως είναι από κάποια ταινία ή είναι πραγματικές; Συγκινήθηκα πολύ. Μόνο φωτογραφίες νεκρών δημοσιεύθηκαν μέχρι σήμερα, δεν δημοσιεύθηκαν φωτογραφίες βασανιστηρίων. Σε αυτές τις φωτογραφίες υπάρχουν βασανιστήρια. Τούρκοι στρατιώτες και Ελληνοκύπριοι αιχμάλωτοι. Οι αιχμάλωτοι είναι γυμνοί. Μόνο με το εσώρουχο. Τα μάτια και το στόμα ενός αιχμαλώτου είναι δεμένα. Το εσώρουχό του ματωμένο. Το άτομο που έκανε την ανάρτηση λέει: «Και αυτό δείχνει πως ίσως να τον έχουν βιάσει». Ακούσαμε πολύ θλιβερά πράγματα μέχρι σήμερα σε σχέση με αυτά που συνέβησαν το 1974. Όμως, άλλο να τα ακούς και άλλο να τα βλέπεις. Η εικόνα έχει πολύ μεγάλη επίδραση. Απέφυγαν να δείξουν τέτοια πράγματα όσοι έκαναν ταινίες και ντοκιμαντέρ σε σχέση με την Κύπρο μέχρι σήμερα. Οι ανησυχία τους για ειρήνη επικράτησε της αποκάλυψης της θηριωδίας. Όμως, για παράδειγμα, πάλι δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν τις εικόνες σε σχέση με το λιντσάρισμα του Τάσου Ισαάκ με σιδερένιους λοστούς στη Δερύνεια. Και ευτυχώς που δεν μπόρεσαν. Διότι αυτή η φωτογραφία είναι ουσιαστικά εκείνη που θα μας κάνει να συνέλθουμε. Δεν βλέπω τον πόλεμο σε εκείνη τη φωτογραφία. Βλέπω την ειρήνη. Πόσο απαραίτητη είναι για όλους μας η ειρήνη. Είναι ένα τρομακτικό αποτέλεσμα το γεγονός ότι έμειναν ατιμώρητοι εκείνοι που διέπραξαν αυτή τη θηριωδία. Μια κακή κληρονομιά για το μέλλον. Και ένα μήνυμα. Αυτή η φωτογραφία μάς λέει πως «θα μείνετε ατιμώρητοι ακόμα και αν τα κάνετε αυτά». Ο άνθρωπος γίνεται πιο οξύς κατά των κακών όσο γίνεται μάρτυρας του κακού.
Το έλεος. Είναι το πιο ανθρωπιστικό μας συναίσθημα. Μέχρι σήμερα δεν είδα κανέναν να τάσσεται υπέρ του δολοφόνου όταν παρακολουθεί μια αστυνομική ταινία. Παρακολουθεί την ταινία μέχρι το τέλος. Και περιμένει με ανυπομονησία τη στιγμή που θα τιμωρηθεί αυτός. Δεν υπάρχει μια τέτοια κυπριακή ταινία. Δεν τιμωρήσαμε τους εγκληματίες μας. Έζησαν ανάμεσά μας για κάποιο διάστημα και μετά τη διάπραξη της θηριωδίας τους. Και υπάρχουν κάποιοι που ζουν ακόμα. Κανείς δεν άγγιξε ακόμα και στον άνδρα που λέει «το να σκοτώνω ήταν η τέχνη μου» και καυχιέται για τα άγρια εγκλήματα που διέπραξε ενάντια σε Ελληνοκύπριους αιχμαλώτους. Κανείς δεν άγγιξε και τους Ελληνοκύπριους που παραδέχθηκαν πως σκότωσαν τους Τουρκοκύπριους αιχμαλώτους, τους οποίους μάζεψαν από τα οδοφράγματα. Μας έμαθαν πως τα πάντα επιτρέπονται στον πόλεμο. Ακόμα και να υποβάλλονται σε κάθε είδους βασανιστήρια οι αιχμάλωτοι. Όμως, ακόμα και ο πόλεμος έχει έναν νόμο. Μήπως μπορούν να δολοφονούνται αιχμάλωτοι; Κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αιχμαλωτίστηκαν εκατοντάδες χιλιάδες Γερμανοί στρατιώτες εκ μέρους των Σοβιετικών. Όμως, ακόμα και το ανηλεές καθεστώς του Στάλιν δεν σκότωσε τους περισσότερους. Τους έβαλαν να εργάζονται σαν σκλάβοι. «Εσείς τα γκρεμίσατε, τώρα εσείς θα τα φτιάξετε», τους είπαν.
Υπάρχουν εφτά εντυπωσιακά κτήρια με γοτθικούς πύργους στη Μόσχα. Και τα εφτά τα έκαναν Γερμανοί αιχμάλωτοι. Ένα από αυτά είναι το Κρατικό Πανεπιστήμιο Μόσχας στο οποίο σπούδασα. Όταν το είδα για πρώτη φορά σάστισα για την ημερομηνία που υπήρχε στην κορυφή του. 1949-1955 έγραφε. Όχι, δεν γίνεται. Ένα τέτοιο έργο δεν θα μπορούσε να κτιστεί μέσα σε τέσσερα χρόνια. Πρέπει να ήταν και αυτή μια συνηθισμένη προπαγάνδα. Έκανα λάθος. «Ναι, φτιάχτηκε μέσα σε τέσσερα χρόνια», μου είπαν, «διότι εργάστηκαν εκατό χιλιάδες Γερμανοί αιχμάλωτοι εδώ»! Ίσως να μην αποτυπώθηκε τόσο πολύ σε εικόνες η θηριωδία του 1974, όμως μπορούμε να φανταστούμε τι άλλα πράγματα έχουν βιωθεί. Δεν ήχησαν ποτέ στα αφτιά σας οι αθόρυβες κραυγές εκείνων που εκτελέστηκαν στα χωριά Μαράθα ή Παλαίκυθρο ή κάπου αλλού. Πρέπει σώνει και καλά να δεις για να ξέρεις πως μια γυναίκα βιάστηκε μπροστά στον πατέρα της ή στον σύζυγό της; Μήπως είδατε σε κάποια ταινία ότι ένας στρατιώτης έκοψε και φύλαξε τα αφτιά όσων σκότωσε; Το είδαμε και αυτό στην Κύπρο. Όχι στο πανί, αλλά σαν να το είδαμε βεβαίως. Και πάρα πολλά άλλα. Μήπως έμεινε θηριωδία και πόνος που δεν βιώθηκε σε αυτά τα χώματα τα οποία καίγονται στη ζέστη του καλοκαιριού τώρα; Δεν λέω να ξεχάσουμε. Να μην ξεχάσουμε. Ώστε να μην μας εγκαταλείψει ποτέ ξανά το έλεος.
