Μία μεγάλη και σημαντική αλλαγή επίκειται στο Κρατικό Αρχείο από 1η Ιανουαρίου 2026. Η μετακίνηση της υπηρεσίας από το Υπουργείο Δικαιοσύνης στο Υφυπουργείο Πολιτισμού, έναν χρόνο μετά σχετική απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου, σηματοδοτεί μία ουσιαστική αναγνώριση του ρόλου του Κρατικού Αρχείου ως θεματοφύλακα της ιστορικής μνήμης και της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μας.
Εξωστρέφεια
«Η αλλαγή κρίθηκε αναγκαία, καθώς οι βασικές αρμοδιότητες του Κρατικού Αρχείου αφορούν τη διατήρηση, προστασία και ανάδειξη του αρχειακού πλούτου, την υποστήριξη της ιστορικής έρευνας και τη διαφύλαξη της συλλογικής μνήμης, τομείς που συνδέονται άμεσα με τον πολιτισμό», εξηγεί στον «Π» ο έφορος Κρατικού Αρχείου δρ Χρίστος Κυριακίδης, προσθέτοντας πως «υπό την εποπτεία του Υπουργείου Δικαιοσύνης, λόγω της ευρύτητας και της πολυπλοκότητας των αρμοδιοτήτων του, οι ανάγκες και η αποστολή του Κρατικού Αρχείου δεν μπορούσαν πάντοτε να εξυπηρετηθούν πλήρως. Η ένταξη στο Υφυπουργείο Πολιτισμού ανοίγει νέες δυνατότητες ανάπτυξης, προβολής και εξωστρέφειας, ενισχύοντας αφενός τον ρόλο του στον πολιτιστικό χάρτη της Κύπρου και αφετέρου συμβάλλοντας ουσιαστικά στη διατήρηση και ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς», σημειώνει.
Ενιαίο αρχειοφυλάκιο
Η μετάβαση αυτή δεν είναι κενή περιεχομένου. Στον προϋπολογισμό του Υφυπουργείου Πολιτισμού για το 2026 έχει περιληφθεί κονδύλι για την ανέγερση της πρώτης φάσης ενός σύγχρονου ενιαίου αρχειοφυλακίου, που αποτελεί στρατηγικό στόχο και κορυφαία προτεραιότητα του Κρατικού Αρχείου εδώ και αρκετά χρόνια, μόνο που έφτανε στα ώτα των μη ακουόντων υπουργών Δικαιοσύνης.
Ο δρ Κυριακίδης εκφράζει την ικανοποίησή του για την εξέλιξη αυτή και σημειώνει πως σκοπός είναι η δημιουργία ενός σύγχρονου, κεντρικού χώρου αποθήκευσης και διαχείρισης των αρχείων του κράτους. «Το νέο αρχειοφυλάκιο θα εξασφαλίζει, μεταξύ άλλων, την ενότητα των συλλογών, την εύκολη πρόσβαση για τους ερευνητές, καθώς και την ορθολογική οργάνωση των διαδικασιών συντήρησης και φύλαξης, αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα τα προβλήματα που δημιουργεί η διάσπαση των αρχείων σε διάφορα ενοικιαζόμενα υποστατικά στη Λευκωσία και σε άλλες περιοχές». Στα επόμενα στάδια προβλέπεται η ανέγερση νέων κτηρίων διοίκησης, σύγχρονων εργαστηρίων και αναγνωστηρίου.
Από το 1978 στο 2025
Το Κρατικό Αρχείο ιδρύθηκε το 1978, αποτελώντας την πρώτη οργανωμένη προσπάθεια στη χώρα μας για τη δημιουργία ενός δημόσιου φορέα με αρμοδιότητα τη διάσωση, τη διαφύλαξη και τη διάθεση των δημόσιων αρχείων για διοικητικούς, ερευνητικούς και επιστημονικούς σκοπούς. Σήμερα, αποτελεί το μεγαλύτερο και σημαντικότερο αρχειακό ίδρυμα της χώρας, διαφυλάσσοντας πλούσιο αρχειακό υλικό που καλύπτει τόσο την περίοδο της Αγγλικής Αποικιοκρατίας όσο και την περίοδο της Κυπριακής Δημοκρατίας. Κατά τη διάρκεια των 46 ετών λειτουργίας του, το Κρατικό Αρχείο έχει διασώσει και διαχειρίζεται αρχειακό υλικό που αντιστοιχεί σε περίπου 20 χιλιάδες γραμμικά μέτρα.
Εκτός από τη διαφύλαξη των δημοσίων αρχείων, το Κρατικό Αρχείο δέχεται δωρεές αρχείων και από ιδιώτες, υπό την προϋπόθεση ότι τα αρχεία αυτά διαθέτουν ιστορική αξία. «Ένα αρχείο, ένα έγγραφο ή μια εικόνα μπορούν να ξεδιπλώσουν ιστορίες προσώπων, γεγονότων, εποχών, βιωμάτων ακόμα και συναισθημάτων, ενώ εμπλουτίζει και τη συλλογική ιστοριογραφία», επισημαίνει ο δρ Κυριακίδης. «Είναι ενδεικτικό ότι το τελευταίο διάστημα αρκετοί ιδιώτες, αναγνωρίζοντας την ανάγκη διαφύλαξης του προσωπικού τους αρχείου και της συνεισφοράς τους στα κοινά, έχουν προσεγγίσει το Κρατικό Αρχείο και μεταφέρουν σταδιακά μέρος των αρχείων τους για μόνιμη φύλαξη προς όφελος των μελλοντικών γενεών. Θα πρέπει να λεχθεί ότι σε αυτό το πλαίσιο, το Κρατικό Αρχείο ακολουθεί τα τελευταία χρόνια μια πολιτική εξωστρέφειας, με στόχο την ενίσχυση και τον εμπλουτισμό του αρχειακού του πλούτου».
Φιρμάνι του 1793
Όπως μας αποκαλύπτει ο έφορος, ανάμεσα στα παλαιότερα και σημαντικότερα τεκμήρια που φυλάσσονται στο Κρατικό Αρχείο συγκαταλέγεται ένα οθωμανικό φιρμάνι του 1793, το οποίο αποτελεί και το αρχαιότερο έγγραφο των συλλογών. «Το έγγραφο αυτό αφορά σε οδηγίες προς τα τελωνεία σχετικά με τους δασμούς του βαμβακιού και προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για τη διοικητική και οικονομική λειτουργία της εποχής». Βεβαίως, προσθέτει ο διευθυντής του Κρατικού Αρχείου, «ο χαρακτηρισμός ενός αρχείου ως «σπάνιου» είναι σχετικός, καθώς κάθε αρχειακό τεκμήριο είναι από τη φύση του μοναδικό και ανεπανάληπτο. Κάθε έγγραφο αποτελεί αυθεντική μαρτυρία της εποχής του και, ως εκ τούτου, έχει ιδιαίτερη ιστορική αξία.
Εργαστήριο συντήρησης
Το Κρατικό Αρχείο διαθέτει ένα πλήρως εξοπλισμένο και σύγχρονο εργαστήριο συντήρησης, το οποίο στελεχώνεται από τέσσερις επιστήμονες με υψηλή κατάρτιση. «Αναντίλεκτα, η συντήρηση των αρχειακών τεκμηρίων αποτελεί μία από τις πιο απαιτητικές και χρονοβόρες εργασίες του Κρατικού Αρχείου, καθώς πρόκειται για μια καίρια διαδικασία αποκατάστασης των φθαρμένων εγγράφων και άλλων τεκμηρίων», αναφέρει ο κ. Κυριακίδης.
Μεγάλο μέρος των αρχειακών συλλογών που φυλάσσονται στο Κρατικό Αρχείο έχει ταξινομηθεί, κωδικοποιηθεί και ψηφιοποιηθεί, προσθέτει. Οι κατάλογοι των αρχείων είναι αναρτημένοι διαδικτυακά, στην ιστοσελίδα του Κρατικού Αρχείου, αλλά και προσβάσιμοι στο αναγνωστήριο για ερευνητές κι αναγνώστες.
Αναγνωστήριο
Το Αναγνωστήριο λειτουργεί ως χώρος έρευνας και μελέτης, εξυπηρετώντας ετησίως περισσότερους από 150 ξεχωριστούς ερευνητές και επεξεργαζόμενο κατά μέσο όρο πάνω από 5.000 φακέλους αρχειακού υλικού. Προσελκύει ένα ευρύ φάσμα χρηστών, όπως ακαδημαϊκούς, ιστορικούς, λογοτέχνες, φοιτητές και ερευνητές, αλλά και ιδιώτες που θέλουν να ερευνήσουν το οικογενειακό τους δέντρο. «Η λειτουργία του Αναγνωστηρίου συνιστά ουσιαστικά «κόμβο» γνώσης, όπου οι χρήστες μελετούν, συλλέγουν, επεξεργάζονται και αξιοποιούν πληροφορίες για την παραγωγή επιστημονικών και πολλές φορές πρωτότυπων έργων», εξηγεί, και προσθέτει πως «τα τελευταία χρόνια δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ενθάρρυνση της συμμετοχής της νέας γενιάς επιστημόνων».
Η πρόσβαση στο Αναγνωστήριο πραγματοποιείται κάθε Τρίτη και Πέμπτη, κατόπιν προκαθορισμένου ραντεβού. «Προσφέρουμε δωρεάν πρόσβαση για επιθεώρηση και μελέτη αρχειακού υλικού όταν πρόκειται για σκοπούς λογοτεχνικής δημιουργίας ή ιστορικής έρευνας», λέει ο δρ Κυριακίδης, και διευκρινίζει πως «επιτρέπεται η δωρεάν φωτογράφιση των αρχείων, ενώ υπάρχει και η δυνατότητα ψηφιοποίησης αρχείων μετά από σχετικό αίτημα και την καταβολή συγκεκριμένου τέλους».
Το Κρατικό Αρχείο, εξάλλου, έχει προχωρήσει μέχρι σήμερα σε 11 αυτοτελείς εκδόσεις, ενώ παράλληλα συμμετέχει και σε εκδόσεις άλλων φορέων. Οι εκδόσεις αυτές, τις οποίες μπορεί κάθε ενδιαφερόμενος να τις προμηθευτεί από το Κρατικό Αρχείο, καλύπτουν, αναφέρει ο έφορος, ένα ευρύ φάσμα θεμάτων της κυπριακής Ιστορίας, από την οθωμανική και τη βρετανική περίοδο έως τη σύγχρονη εποχή, και βασίζονται αποκλειστικά σε τεκμήρια που φυλάσσονται στις συλλογές του.
Μεταλαμπάδευση
Μία άλλη σημαντική δράση του Κρατικού Αρχείου που προωθείται στο πλαίσιο της εξωστρέφειάς του, «αφορά στην ανάπτυξη εκπαιδευτικών προγραμμάτων και επισκέψεων σχολείων και πανεπιστημίων», αναφέρει ο δρ Κυριακίδης. Στόχος, καταλήγει, οι μαθητές και οι φοιτητές να γνωρίσουν τον αρχειακό πλούτο της Κύπρου και να κατανοήσουν τη σημασία της ιστορικής μνήμης και της τεκμηρίωσης.
