Του Νικόλα Κυριάκου*
Διάφορα κράτη έχουν προχωρήσει στην κήρυξη καθεστώτος έκτακτης ανάγκης προς αντιμετώπιση της τρέχουσας πανδημίας. Το καθεστώς αυτό λειτουργεί διαφορετικά σε κάθε χώρα, τόσο από πλευράς διαδικασίας όσο και από πλευράς ουσίας. Αν θα έπρεπε σε μια φράση να συμπυκνώσουμε το νόημά της, αυτό θα ήταν ότι η λειτουργία μιας Πολιτείας αλλάζει ριζικά, μέσω της προσωρινής υπερσυγκέντρωσης εξουσιών στην εκτελεστική εξουσία και της μεγιστοποίησης των μέσων καταναγκασμού/συμμόρφωσης.
Στην περίπτωση της Κύπρου, το άρθρο 183 του Συντάγματος προβλέπει τον τρόπο κήρυξης έκτακτης ανάγκης, το περιεχόμενο και τα όρια της.
- Πότε μπορεί να κηρυχθεί έκτακτη ανάγκη;
Θα πρέπει να υπάρχει πόλεμος ή άλλος δημόσιος κίνδυνος που να απειλεί την ύπαρξη της Δημοκρατίας. Από το άρθρο αυτό, το στοιχείο που πρέπει να προβληματίσει είναι αν η τρέχουσα πανδημία απειλεί την ύπαρξη της Δημοκρατίας, κατά τρόπο ισότιμο με έναν πόλεμο.
Προσοχή: θα πρέπει να διακρίνουμε άλλες εξαιρετικές περιστάσεις (δημόσια υγεία, προστασία συνταγματικής τάξης κ.λπ.) που δικαιολογούν τον περιορισμό διατάξεων του Συντάγματος από την υπαρξιακή απειλή εναντίον της Δημοκρατίας.
Προσωπικά, έχω αμφιβολίες ότι η παρούσα περίσταση έχει φτάσει στο σημείο αυτό. Αλλά χάριν ανάλυσης, ας θεωρήσουμε ότι η προϋπόθεση αυτή πληρούται.
- Ποιος μπορεί να κηρύξει την έκτακτη ανάγκη;
Το Υπουργικό Συμβούλιο αποφασίζει την κήρυξη και προσδιορίζει ποια άρθρα του Συντάγματος θα πρέπει να ανασταλούν. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δημοσιεύει την απόφαση αυτή στην Επίσημη Εφημερίδα και η απόφαση τίθεται ενώπιον της Βουλής προς έγκριση ή απόρριψη. Στην περίπτωση έγκρισης, η απόφαση της Βουλής δημοσιεύεται, ενώ στην περίπτωση απόρριψης, η απόφαση του Υπουργικού δεν έχει νομική ισχύ.
Συνεπώς, η πρωτοβουλία ανήκει στο Υπουργικό Συμβούλιο, αλλά η τελική απόφαση στη Βουλή. Το ενδιαφέρον είναι ότι δεν υπάρχει ρητή πρόνοια για μερική έγκριση και μερική απόρριψη της κήρυξης έκτακτης ανάγκης, υπό τη μορφή της έγκρισης αναστολής ορισμένων από τα άρθρα που προτείνει το ΥΣ.
- Ποιο είναι το περιεχόμενο της έκτακτης ανάγκης;
Το ΥΣ δεν μπορεί να προχωρήσει στην αναστολή όποιου άρθρου του Συντάγματος θέλει. Το ίδιο το Σύνταγμα προβλέπει ότι μπορούν να ανασταλούν οι διατάξεις που σχετίζονται με τα εξής: την απαγόρευση αναγκαστικής εργασίας, την προστασία της ελευθερίας και προσωπικής ασφάλειας, το δικαίωμα ελεύθερης μετακίνησης εντός της Δημοκρατίας, το απαραβίαστο της κατοικίας, το απόρρητο της αλληλογραφίας, την ελευθερία του λόγου, το δικαίωμα του συνέρχεσθαι, την υποχρέωση καταβολής αποζημίωσης για την επίταξη κινητής ή ακίνητης ιδιοκτησίας, το δικαίωμα ασκήσεως επαγγέλματος και το δικαίωμα της απεργίας.
Αυτός είναι ένας εξαντλητικός κατάλογος των δικαιωμάτων και ελευθεριών που μπορούν να ανασταλούν. Παρά τον μικρό αριθμό τους, μπορούν να έχουν σοβαρές συνέπειες και να δώσουν εκτεταμένες εξουσίες στην εκτελεστική εξουσία. Το Υπουργικό Συμβούλιο μπορεί να εκδίδει διατάγματα με ισχύ νόμου.
- Ποια η διάρκεια της έκτακτης ανάγκης;
Το Σύνταγμα προβλέπει δύο μήνες από την απόφαση της Βουλής με την οποία εγκρίθηκε η κήρυξη. Η διάρκεια αυτή μπορεί να ανανεωθεί μετά από αίτηση του ΥΣ και έγκριση της Βουλής. Δεν προκύπτει με σαφήνεια η χρονική διάρκεια της ανανέωσης: θα είναι και πάλι δίμηνη ή θα έχει οποιαδήποτε διάρκεια προτείνει το ΥΣ και εγκρίνει η Βουλή; Ελπίζω να μην χρειαστεί να μάθουμε.
Η κήρυξη έκτακτης ανάγκης σύμφωνα με το άρθρο 183 του Συντάγματος είναι το έσχατο και υπέρτατο όπλο άμυνας της Δημοκρατίας απέναντι σε ορισμένες (όχι όλες) εξαιρετικές περιστάσεις. Η έκταση και η ένταση των μέτρων που μπορούν να ληφθούν δείχνουν το μέγεθος του κινδύνου που πρέπει να αντιμετωπιστεί.
- Έχει κηρυχθεί στο παρελθόν έκτακτη ανάγκη;
Στον βαθμό που γνωρίζω όχι. Τουλάχιστον, για τις δυο χρονικές συγκυρίες που κάτι τέτοιο θα δικαιολογούνταν, δηλαδή το 1963 και το 1974, δεν εντοπίζω σχετική πηγή. Αν όντως έτσι έχουν τα πράγματα, διερωτώμαι αν η κήρυξη έκτακτης ανάγκης είναι τώρα θεμιτή και αναλογική προς τον επιδιωκόμενο σκοπό. Ενδεχομένως, οι έκτακτες εξουσίες που προβλέπονται σε ορισμένους νόμους να επιτρέπουν επαρκή αντίδραση με λιγότερο δραστικά μέτρα.
Άλλες νομικές πηγές που αφορούν την έκτακτη ανάγκη είναι διάσπαρτες σε διάφορες νομοθεσίες, όπως τον περί Λοιμοκάθαρσης Νόμο (που πράγματι χρησιμοποιήθηκε από το Υπουργείο Υγείας) και τον περί Πολιτικής Σχεδίασης Εκτάκτων Αναγκών Νόμο. Ωστόσο, ο τελευταίος δεν φαίνεται να έχει σχέση με την τρέχουσα περίσταση, αφού αφορά το ενδεχόμενο του πολέμου.
Ίσως ο νόμος για την Πολιτική Άμυνα να δίνει αρκετά εργαλεία στην εκτελεστική εξουσία για να κινητοποιήσει τα απαραίτητα μέσα και ανθρώπινο δυναμικό, σε συνδυασμό με μια σοβαρή εποπτεία και εφαρμογή των ισχυόντων μέτρων.
Καταληκτικά: πρώτον, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την τρέχουσα κατάσταση ΚΑΙ το σοβαρό ενδεχόμενο επιδείνωσής της, ως περίσταση που δικαιολογεί την ενεργοποίηση του άρθρου 183 του Συντάγματος. Σε αυτή την περίπτωση, η ουσία θα βρίσκεται στο ποια άρθρα θα ανασταλούν και τη χρονική διάρκεια της αναστολής.
Δεύτερο, η εφαρμογή άλλων νομοθεσιών και μέσων θα ήταν προτιμητέα σε σχέση με την κήρυξη έκτακτης ανάγκης. Μια τέτοια προσέγγιση δείχνει συντεταγμένη αντίδραση και δεν ενεργοποιεί τα αρνητικά αντανακλαστικά των πολιτών και δεν πολλαπλασιάζει τον φόβο.
Τρίτο, συνθήκες όπως αυτές που περνούμε και μέτρα όπως η έκτακτη ανάγκη δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για τη δημιουργία ευρέων συναινέσεων – ακόμα και ομοφωνίας. Αυτό δεν είναι απαραίτητα αρνητικό, αρκεί να μην φτάσουμε στον πειθαναγκασμό των πολιτών, των κομμάτων και των συλλογικοτήτων. Η παρούσα περίσταση αφορά ένα ζήτημα δημόσιας υγείας και έναν αόρατο, όπως έχει χαρακτηριστεί, εχθρό. Αν όμως, για μια στιγμή, σκεφτόμασταν ένα διαφορετικό σενάριο, με πιο πολιτικό περιεχόμενο και πιο ορατό εχθρό, υποθέτω ότι η αντίληψή μας για την αναγκαιότητα και τις συνέπειες μιας έκτακτης ανάγκης θα ήταν μάλλον διαφορετική.
Τέταρτο, με ή χωρίς κήρυξη έκτακτης ανάγκης, η παρούσα κατάσταση φανερώνει τις ικανότητες και τις αδυναμίες του κρατικού μηχανισμού, τα αντανακλαστικά της κοινωνίας μας, τις δυνατότητες του πολιτικού προσωπικού της χώρας. Είμαστε ικανοποιημένοι με αυτό που βλέπουμε;
* Νομικού στο Δικαστήριο της ΕΕ
