Η πρόσφατη σύγκρουση μεταξύ δικαστικών λειτουργών στην Κύπρο σχετικά με την αλλαγή πορισμάτων σε θανατικές ανακρίσεις φέρνει στην επιφάνεια όχι μόνο θεσμικά και νομικά ζητήματα, αλλά κυρίως εγείρει βαθιά κοινωνιολογικά και ανθρωπολογικά ερωτήματα που αφορούν τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία κατανοεί τη δικαιοσύνη, τη θεσμική νομιμοποίηση και την ιστορική μνήμη. Σε μια μικρή κοινωνία όπως η κυπριακή, όπου οι θεσμοί και οι λειτουργοί τους βρίσκονται καθημερινά στο μικροσκόπιο της κοινής γνώμης, κάθε διαφωνία στο ανώτατο επίπεδο του δικαστικού σώματος αποκτά πολλαπλές διαστάσεις. Η ίδια η φύση της διαφωνίας, που αφορά την αξιοπιστία και την εγκυρότητα επίσημων πορισμάτων για θανάτους, υποθέσεις, δηλαδή με υψηλό ηθικό και κοινωνικό βάρος, αποτελεί αιτία ανησυχίας τόσο για την κοινωνική συνοχή όσο και για την αντίληψη της δικαιοσύνης ως ανεξάρτητης και αμερόληπτης λειτουργίας.
Η δικαιοσύνη, πέρα από το νομικό της περίβλημα, είναι πάνω απ’ όλα κοινωνικό φαινόμενο. Είναι ένας από τους βασικούς πυλώνες πάνω στους οποίους οικοδομείται η εμπιστοσύνη του πολίτη προς το κράτος και το πολίτευμα. Όταν αυτός ο πυλώνας δονείται από εσωτερικές αντιπαραθέσεις, η αντανάκλαση στο κοινωνικό σώμα είναι άμεση. Η δυσπιστία προς τους θεσμούς διογκώνεται, η αίσθηση δικαίου κλονίζεται και η κοινωνική αλληλεγγύη τίθεται σε δοκιμασία. Η κοινωνιολογία έχει καταδείξει ότι η εμπιστοσύνη στους θεσμούς δεν αποτελεί δεδομένο, αλλά καλλιεργείται μέσα από την προβλεψιμότητα, τη διαφάνεια και τη λογοδοσία των θεσμικών οργάνων. Όταν αυτές οι αρχές διαρρηγνύονται, ακόμη και ενδοθεσμικά, όπως στην περίπτωση της σύγκρουσης των δικαστών, τότε ο πολίτης νιώθει πως η αλήθεια γίνεται αντικείμενο διαπραγμάτευσης και όχι αποτέλεσμα ανεξάρτητης διερεύνησης.
Η Κύπρος, με την έντονα φορτισμένη ιστορική της διαδρομή και την επιβαρυμένη συλλογική της μνήμη, φέρει ως κοινωνία ένα ιδιαίτερο βάρος απέναντι στη δικαιοσύνη. Ο θάνατος, ιδίως όταν είναι βίαιος, ανεξήγητος ή πολιτικά φορτισμένος, δεν είναι απλώς ατομική τραγωδία αλλά συλλογικό τραύμα. Οι θανατικές ανακρίσεις, και ιδιαίτερα αυτές που έχουν συνδεθεί με υποθέσεις δημόσιου ενδιαφέροντος, όπως αστυνομική αυθαιρεσία, εγκληματική αμέλεια ή συγκάλυψη, έχουν πολιτισμικά και ηθικά φορτία που υπερβαίνουν το καθαρά νομικό τους πλαίσιο. Γι’ αυτό και κάθε απόπειρα αναθεώρησης ενός πορίσματος σε τέτοια υπόθεση εκλαμβάνεται από σημαντικό τμήμα της κοινωνίας ως πιθανή προσπάθεια παραποίησης της αλήθειας ή ακόμη και ως μεταθανάτια αδικία.
Η ανθρωπολογία μάς διδάσκει πως η δικαιοσύνη δεν είναι στατική, αλλά συνδέεται άρρηκτα με τον τρόπο που κάθε κοινωνία ορίζει το ηθικό και το δίκαιο. Σε κοινωνίες όπως η κυπριακή, όπου η οικογένεια, η τιμή και η μνήμη των νεκρών έχουν κεντρική θέση στην κοινωνική δομή, η αμφισβήτηση ενός πορίσματος που αφορά θάνατο δεν είναι απλώς τεχνική διαφωνία μεταξύ ειδικών, αλλά πλήγμα στην αξιοπρέπεια της οικογένειας του νεκρού και ενίοτε στην ίδια την κοινότητα που βιώνει τον θάνατο ως συλλογικό βίωμα. Ο νεκρός στην κυπριακή παράδοση δεν «αναπαύεται» απλώς, αλλά «δικαιώνεται» όταν η κοινωνία θεωρεί ότι αποκαταστάθηκε η αλήθεια γύρω από τον θάνατό του. Το αντίθετο παράγει φαινόμενα τραυματικής μνήμης, τα οποία διαιωνίζονται, μεταδίδονται στις επόμενες γενιές και διαβρώνουν τη σχέση των πολιτών με το κράτος δικαίου.
Η κοινωνική δυναμική που προκαλεί μια τέτοια σύγκρουση δικαστών ενισχύεται από το γεγονός ότι σε μικρές κοινωνίες, όπως η κυπριακή, τα όρια μεταξύ προσωπικών σχέσεων, θεσμικών ρόλων και κοινωνικών ταυτοτήτων είναι συχνά δυσδιάκριτα. Αυτό σημαίνει ότι κάθε θεσμική σύγκρουση αποκτά αυτομάτως και προσωπικές διαστάσεις στα μάτια του κοινού. Ο πολίτης δεν βλέπει δύο ανώνυμους λειτουργούς του κράτους να διαφωνούν, αλλά δύο αναγνωρίσιμες φυσιογνωμίες με ιστορία, κοινωνικές συνδέσεις και ενδεχομένως πολιτικές αποχρώσεις. Αυτή η πολυπλοκότητα εντείνει τη δυσπιστία, διότι αναδεικνύει τον κίνδυνο προσωποποίησης της δικαιοσύνης, κάτι που έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τη βασική αρχή της αμεροληψίας. Παράλληλα, η σύγκρουση πορισμάτων εγείρει ερωτήματα για τον τρόπο με τον οποίο ο δημόσιος λόγος δομείται γύρω από τις έννοιες της αλήθειας και της ευθύνης. Όταν δικαστές με κύρος εκφέρουν αντικρουόμενες απόψεις για την ίδια υπόθεση, ο πολίτης αναρωτιέται αν τελικά υπάρχει μία αλήθεια ή αν η δικαιοσύνη είναι υπόθεση ερμηνειών και ισορροπιών. Αυτή η σχετικοποίηση της αλήθειας δεν είναι απλώς φιλοσοφική, αλλά βαθιά πολιτική και κοινωνική. Επηρεάζει το πώς οι άνθρωποι κατανοούν τη νομιμότητα, πώς προσδιορίζουν το δίκαιο και πώς τοποθετούνται απέναντι στους θεσμούς που υποτίθεται ότι εγγυώνται την ισότητα και την αντικειμενικότητα.
Επιπλέον, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την ενδεχόμενη πολιτική διάσταση τέτοιων διενέξεων. Όταν θεσμοί ανεξάρτητοι, όπως η δικαιοσύνη, δίνουν την εντύπωση ότι εμπλέκονται ή χειραγωγούνται, άμεσα ή έμμεσα, από πολιτικά, κομματικά ή άλλα κέντρα εξουσίας, τότε διακυβεύεται η ίδια η αρχή της διάκρισης των εξουσιών. Από κοινωνιολογική σκοπιά, αυτό οδηγεί σε κρίση νομιμοποίησης, δηλαδή στην αίσθηση των πολιτών ότι οι θεσμοί δεν λειτουργούν προς όφελος του κοινωνικού συνόλου αλλά ως μηχανισμοί αναπαραγωγής της εξουσίας. Αυτό το φαινόμενο, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη παρουσία των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης και την υπερέκθεση υποθέσεων στη δημόσια σφαίρα, μπορεί να πυροδοτήσει μαζικά συναισθήματα απογοήτευσης, κυνισμού και εν τέλει πολιτικής απαξίωσης.
Σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο, καθίσταται απολύτως αναγκαίο η δικαιοσύνη να διαφυλάξει τη θεσμική της ακεραιότητα. Όχι μόνο μέσω νομικών μηχανισμών και θεσμικών αντανακλαστικών, αλλά και μέσω της καλλιέργειας κουλτούρας ενσυναίσθησης, ιστορικής συνείδησης και κοινωνικής λογοδοσίας. Η απονομή της δικαιοσύνης δεν μπορεί να περιορίζεται σε τεχνικές λεπτομέρειες και νομικά ερμηνευτικά σχήματα αποκομμένα από την κοινωνική πραγματικότητα. Αντίθετα, πρέπει να διαποτίζεται από βαθιά επίγνωση της ανθρωπολογικής διάστασης των αποφάσεων που λαμβάνει. Η επαφή με τις οικογένειες των θυμάτων, ο σεβασμός στη μνήμη των νεκρών και η επίγνωση του ρόλου που διαδραματίζει η δικαιοσύνη στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής είναι παράγοντες κρίσιμοι, οι οποίοι καθορίζουν όχι μόνο την ποιότητα του κράτους δικαίου, αλλά και την ίδια τη δημοκρατική εμπειρία μιας κοινωνίας.
Συμπερασματικά, τέτοιες συγκρούσεις δικαστών δεν είναι απλώς επεισόδια θεσμικής δυσλειτουργίας. Είναι καθρέφτες των βαθύτερων αντιφάσεων και αδυναμιών μιας κοινωνίας που παλεύει να ισορροπήσει ανάμεσα στον θεσμικό ορθολογισμό και τις πολιτισμικές της ευαισθησίες. Αντιπροσωπεύουν το αίτημα για δικαιοσύνη που να είναι όχι μόνο τυπικά ορθή, αλλά και κοινωνικά νομιμοποιημένη. Μια δικαιοσύνη που δεν αποδίδεται σε νομικά αμφιθέατρα ερήμην της κοινωνίας, αλλά χτίζεται σε διάλογο με τις αξίες, τις τραυματικές εμπειρίες και τις προσδοκίες του λαού. Και όσο αυτή η ζωντανή σχέση με την κοινωνία διαρρηγνύεται, τόσο αυξάνεται ο κίνδυνος να χάσει η δικαιοσύνη την πιο σημαντική της ιδιότητα: την ηθική της αυθεντία.
*Καθηγητής-ανθρωπολόγος στο Philips University, πρώην πρύτανης
