Γιώργος Κουμουλλής*
Όταν αναφερόμαστε σε δόγμα, συνήθως το συνδέουμε με μια μορφή ενός επίσημου συστήματος αρχών ή δογμάτων μιας θρησκείας, όπως η Ορθοδοξία, ο Ρωμαιοκαθολικισμός, ο Προτεσταντισμός το Ισλάμ κ.λπ. Υπάρχει όμως και ο όρος «πολιτικό δόγμα» με την υποτιμητική έννοια, που είναι οι πεποιθήσεις ενός φιλοσόφου ή πολιτικού, ή πολιτικών συστημάτων, όπως ο φασισμός, ο σοσιαλισμός, ο προοδευτισμός, ο φιλελευθερισμός. Αυτές οι πεποιθήσεις είναι ευαγγέλιο για τους οπαδούς αυτών των πολιτικών, φιλοσόφων ή πολιτικών συστημάτων και δεν ανέχονται την παραμικρή αμφισβήτηση. Με άλλα λόγια, οι οπαδοί αυτοί δεν μπορούν να συζητήσουν ορθολογικά διότι υπάρχει μια κατηγορηματική και αδιάλλακτη υπεράσπιση του δόγματός τους.
Ένας δογματικός θεωρητικός θα τείνει να κατασκευάσει ένα κλειστό σύστημα σκέψης και να υπερασπιστεί την εγκυρότητά του ανεξάρτητα από την κριτική. Ο διάσημος Γερμανός Καντ αντιπαρέβαλε την κριτική στάση με τη δογματική στάση. Η δογματική σκέψη βασίζεται συχνά σε στοιχεία που διαμορφώνουν τουλάχιστον μια κάποια συνοχή μεταξύ τους αλλά απορρίπτει στοιχεία που μπορεί να την αντικρούουν. Η στάση που αντιτίθεται a priori περισσότερο στον δογματισμό είναι ο σκεπτικισμός. Όμως, ακόμη μια ακραία σκεπτικιστική θέση ισοδυναμεί επίσης με δογματισμό. Κάθε άνθρωπος είναι εν μέρει δογματικός. Πολλοί κοινωνιολογικοί παράγοντες μπορούν να οδηγήσουν σε μεγαλύτερη ικανότητα αυτοαμφισβήτησης σε ορισμένα θέματα και να οδηγήσουν σε ένταση και δογματική τοποθέτηση σε άλλα.
Μελέτες κοινωνικών επιστημόνων έχουν αποδείξει ότι ο μεγαλύτερος βαθμός δογματισμού εντοπίζεται στην άκρα δεξιά. Η εξήγηση είναι ότι η ακροδεξιά βασίζεται περισσότερο σε ιδέες μίσους, οι οποίες θολώνουν την κρίση, και δεν έχει ένα κοινωνικό σχέδιο που να βασίζεται στη χειραφέτηση των μαζών (που προϋποθέτει την ενθάρρυνση της κριτικής σκέψης ), αλλά αντίθετα χειραγωγεί τις μάζες προς όφελος της ενίσχυσης του αυταρχισμού. Για παράδειγμα, το ακροδεξιό κόμμα στη Κύπρο, το ΕΛΑΜ, υποστηρίζει ως λύση του Κυπριακού το ενιαίο κράτος. Αν υποδείξεις στους οπαδούς του ΕΛΑΜ ότι μπορεί μεν αυτή η λύση που υποστηρίζουν να είναι ιδανική, πλην όμως, υπό τις παρούσες περιστάσεις, παντελώς ανέφικτη, θα χαρακτηριστείς ενδοτικός, τουρκόφιλος, προδότης κ.λπ. Είναι τόσο τυφλωμένοι από το δόγμα που δεν μπορούν να διεξάγουν διαλογική συζήτηση.
Ένας ορισμένος δογματισμός συναντάται επίσης σε μικρότερο βαθμό στην Αριστερά και ακόμα και στο Κέντρο διότι δεν μας καλλιέργησαν ποτέ στα σχολεία την κριτική σκέψη. Για παράδειγμα, η συμβατική αντίληψη των Κυπρίων για τον πόλεμο στην Ουκρανία είναι ότι η ρωσική εισβολή αποσκοπούσε στην κατάκτηση ολόκληρης της Ουκρανίας και στην ένταξή της σε μια μεγαλύτερη Ρωσία. Μόλις επιτευχθεί αυτός ο στόχος, οι Ρώσοι θα προχωρήσουν στη δημιουργία μιας αυτοκρατορίας στην Ανατολική Ευρώπη, όπως έκανε η Σοβιετική Ένωση μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι, ο Πούτιν είναι τελικά μια απειλή για τη Δύση και πρέπει να αντιμετωπιστεί δυναμικά. Αν κάποιος αμφισβητήσει αυτή την αντίληψη επιχειρηματολογώντας (χωρίς να αρνείται ότι η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία και ξεκίνησε τον πόλεμο) ότι η κύρια αιτία της σύγκρουσης είναι η απόφαση του ΝΑΤΟ να εντάξει την Ουκρανία στη συμμαχία, την οποία σχεδόν όλοι οι Ρώσοι ηγέτες βλέπουν ως υπαρξιακή απειλή που πρέπει να αντιμετωπιστεί, θα χαρακτηριστεί ότι είναι κομουνιστής (λες και ο δισεκατομμυριούχος Πούτιν είναι κομουνιστής!), Πουτινόσκυλο, άσχετος, ή ότι ξεπλένει τον Πούτιν.
Γιατί όμως το πολιτικό δόγμα είναι τόσο έντονο στη Κύπρο; Η κύρια αιτία είναι ότι στην Κύπρο δεν έχουμε κριτική παιδαγωγική η οποία ενθαρρύνει τους εκπαιδευόμενους να αμφισβητήσουν και να αντιμετωπίσουν τις γνώσεις, τις ιδέες και τις προκαταλήψεις τους, να αμφισβητήσουν τις δυναμικές της εξουσίας και να εξερευνήσουν νέους τρόπους σκέψης.
Οι υποστηρικτές του εκπαιδευτικού κινήματος της κριτικής παιδαγωγικής ενθαρρύνουν ένα περιβάλλον συνεχούς μάθησης. Ο αριθμός των σταδίων εντός του κύκλου ποικίλλει μεταξύ των θεωρητικών, αλλά συνήθως περιλαμβάνει:
1 Απομάθηση, δηλαδή να μαθαίνουμε πώς να ξεμαθαίνουμε και να μαθαίνουμε πάλι από την αρχή. Η απομάθηση απαιτεί από τους εκπαιδευόμενους να επανεξετάσουν τις υπάρχουσες γνώσεις τους με σκοπό να τις αμφισβητήσουν - και, πολύ πιθανόν, να τις απορρίψουν. Για παράδειγμα: ήταν πράγματι η άρνηση της Ελλάδας στις ιταλικές αξιώσεις στις 28 Οκτωβρίου 1940 η κύρια αιτία που ηττήθηκε η Ναζιστική Γερμανία; Μήπως άλλα συμβάντα, όπως η Μάχη της Βρετανίας, ήταν πιο καθοριστικά για την εξέλιξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου; Οφείλουμε την ανεξαρτησία μας στην αγώνα της ΕΟΚΑ ή μάλλον στην αποτυχία του αγώνα;
2. Μάθηση. Η μάθηση απαιτεί την πρόσληψη νέων πληροφοριών, νέων ιδεών και νέων πλαισίων. Μήπως το θαύμα του Αγίου Φωτός είναι μια απάτη αλά Μονή Αββακούμ;
3. Επαναμάθηση. Η εκ νέου μάθηση προωθεί την έννοια της συνεχούς βελτίωσης και ανάπτυξης. Υπενθυμίζει στους εκπαιδευόμενους ότι υπάρχουν πάντα περισσότερα να μάθουν και ότι θα πρέπει να συνεχίσουν να θέτουν ερωτήσεις και να αναζητούν περαιτέρω γνώσεις.
Με δεδομένη την έξαρση των περιβαλλοντικών, κοινωνικών, πολιτικών προκλήσεων και πολέμων στον 21ο αιώνα, η κριτική παιδαγωγική έχει γίνει όλο και πιο σημαντική. Επειδή ενισχύει τις δεξιότητες κριτικής σκέψης των μαθητών, οι θεωρητικοί πιστεύουν ότι η κριτική παιδαγωγική εξοπλίζει καλύτερα τους νέους για να αντιμετωπίσουν τις πολύπλοκες προκλήσεις του παρόντος - και του μέλλοντος - ενώ παράλληλα ενσταλάζει σημαντικές ιδιότητες όπως η ενσυναίσθηση, η συνείδηση και η κατανόηση. Τα γράφω αυτά με την επίγνωση ότι στην Κύπρο δεν μπορεί ποτέ να είναι υλοποιήσιμα ενόσω ο Αρχιεπίσκοπος στην πραγματικότητα είναι ο υπερυπουργός Παιδείας. Δυστυχώς!
*Οικονομολόγος, κοινωνικός επιστήμονας
