Του Ανδρέα Γρ. Ορφανίδη*
Η εν εξελίξει σύγκρουση μεταξύ Ισραήλ και Ιράν συνιστά ίσως τη σοβαρότερη κλιμάκωση στην ιστορία των σχέσεών τους, με επιπτώσεις που ξεπερνούν κατά πολύ τα όρια των δύο χωρών και απλώνονται σ’ ολόκληρη τη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο. Η πιθανότητα στρατηγικής ήττας του Ιράν στην αντιπαράθεση αυτή δεν είναι πια σενάριο, αλλά ενδεχόμενο που εξετάζεται σοβαρά σε διπλωματικά και ακαδημαϊκά επιτελεία, καθώς οι απώλειες σε στρατιωτική υποδομή, πολιτική επιρροή και περιφερειακό εκτόπισμα συσσωρεύονται σταδιακά. Η υποχώρηση του Ιράν από την προνομιακή του θέση ως περιφερειακού παίκτη με στρατηγικές επεκτάσεις σε Συρία, Ιράκ, Λίβανο και Υεμένη, δεν θα έχει μόνο εσωτερικές επιπτώσεις για την Ισλαμική Δημοκρατία. Πολύ περισσότερο, θα δημιουργήσει ένα κενό ισχύος το οποίο θα επιδιώξουν να καλύψουν άλλοι δρώντες με δικές τους ατζέντες και στρατηγικά αφηγήματα. Η Τουρκία αναδεικνύεται ήδη ως ο βασικός υποψήφιος να εκμεταλλευτεί αυτό το κενό, διεκδικώντας έναν ρόλο ηγεμονίας, όχι μόνο στον αραβοπερσικό χώρο αλλά και στην ευρύτερη Ανατολική Μεσόγειο.
Η τουρκική εξωτερική πολιτική έχει διαμορφωθεί σταδιακά ως μια δυναμική και παρεμβατική δύναμη, συνδυάζοντας ιδεολογικά φορτισμένο νεοοθωμανισμό με ρεαλιστική αξιοποίηση της ισχύος, τόσο σκληρής όσο και ήπιας. Ειδικά μετά τον κατακερματισμό της Συρίας και την παράλληλη αποδυνάμωση του Ιράκ, η Άγκυρα έμαθε να εκμεταλλεύεται τα κενά εξουσίας και να εγκαθιδρύει ντε φάκτο ζώνες επιρροής με στρατιωτική παρουσία, παραστρατιωτικές δυνάμεις και πολιτική δικτύωση. Αν το Ιράν απολέσει τη δυνατότητα να υποστηρίζει τις δυνάμεις-δορυφόρους του στον Λίβανο, στη Συρία, στο Ιράκ και στην Υεμένη, η Τουρκία θα βρει ευκαιρία να διευρύνει το πεδίο δράσης της, εμφανιζόμενη όχι απλώς ως προστάτιδα των Σουνιτών, αλλά ως μια νέα γεωστρατηγική σταθερά σ’ ένα μεταβατικό κόσμο.
Η αποδυνάμωση του Ιράν θα αφήσει τους συμμάχους και δορυφόρους του ευάλωτους, χωρίς στρατηγικό προσανατολισμό. Η Χεζμπολάχ θα αναγκαστεί να αναθεωρήσει τη στάση της υπό την απειλή εσωτερικής διάσπασης και διεθνούς απομόνωσης. Οι σιιτικές παραστρατιωτικές οργανώσεις στο Ιράκ θα βρεθούν χωρίς καθοδήγηση και χωρίς τις οικονομικές γραμμές που διατηρούσε η Τεχεράνη. Οι Χούθι στην Υεμένη ίσως επαναξιολογήσουν τις συμμαχίες τους. Αυτό το τοπίο αστάθειας δίνει στην Τουρκία μια χρυσή ευκαιρία να ενισχύσει την περιφερειακή της παρουσία, όχι μόνο με στρατιωτικά μέσα, αλλά κυρίως ως πολιτικός διαμεσολαβητής και προστάτιδα της σουνιτικής ταυτότητας απέναντι σε έναν υποχωρούντα σιιτικό λόγο.
Η ενίσχυση του τουρκικού ρόλου δεν αφορά μόνο τη Μέση Ανατολή. Στην Ανατολική Μεσόγειο, η Άγκυρα επιχειρεί ήδη να ανακτήσει την πρωτοβουλία των κινήσεων μετά από μια περίοδο διπλωματικής πίεσης από τον άξονα Κύπρου-Ελλάδας-Αιγύπτου-Ισραήλ. Η συγκυρία αποδυνάμωσης του Ιράν, αν συνδυαστεί με μια πιο επιθετική τουρκική διπλωματία, θα μπορούσε να μεταφραστεί σε μια νέα προσπάθεια της Τουρκίας να επανεκκινήσει τις διεκδικήσεις της σε θέματα ΑΟΖ, υδρογονανθράκων και γεωστρατηγικής παρουσίας στην Κύπρο και τη Λιβύη. Η Τουρκία ενδέχεται να αξιοποιήσει την αμερικανική αμφιθυμία υπό τη διοίκηση Τραμπ, καθώς και τις ευρωπαϊκές διχογνωμίες, για να διεκδικήσει μια μορφή ηγεμονίας μέσω των ενεργειακών και στρατιωτικών της δυνατοτήτων. Αυτός ο σχεδιασμός, ωστόσο, ενέχει τον κίνδυνο να επιφέρει μια νέα φάση αποσταθεροποίησης, ιδιαίτερα αν δεν υπάρξουν έγκαιρα και συντονισμένα αντίβαρα. Η ανάδειξη της Τουρκίας σε κυρίαρχο παίκτη, χωρίς θεσμικά όρια και διεθνή λογοδοσία, θα μπορούσε να καταλήξει σε περαιτέρω πόλωση, ένταση και παραβίαση των κανόνων του Διεθνούς Δικαίου. Η ευρύτερη περιοχή κινδυνεύει να διολισθήσει σε ένα πολυεστιακό τοπίο συγκρούσεων και επιρροών, με κράτη-μαριονέτες, παραστρατιωτικές οργανώσεις και κρατική βία να κυριαρχούν αντί του διαλόγου, της νομιμότητας και της ειρηνικής συνύπαρξης.
Σ’ αυτό το κρίσιμο σημείο καθίστανται αναγκαίες οι παρεμβάσεις από εκείνες τις δυνάμεις που προάγουν την ειρήνη και τη σταθερότητα. Πρόκειται για έναν ευρύτερο συνασπισμό χωρών και θεσμών, που περιλαμβάνει την Ευρωπαϊκή Ένωση, επιλεγμένα αραβικά κράτη με σταθεροποιητικό ρόλο (όπως η Ιορδανία, η Αίγυπτος και το Ομάν), χώρες-γέφυρες όπως η Κύπρος και η Ελλάδα, καθώς και διεθνείς οργανισμούς όπως ο ΟΗΕ. Αυτές οι δυνάμεις έχουν την ιστορική υποχρέωση και την ηθική νομιμοποίηση να διαμορφώσουν ένα στρατηγικό πλαίσιο ειρήνης που δεν θα είναι απλώς διακηρυκτικό, αλλά ρεαλιστικό και αποτελεσματικό.
Το πρώτο και σημαντικότερο καθήκον των δυνάμεων ειρήνης είναι η ενεργοποίηση της περιφερειακής διπλωματίας χωρίς αποκλεισμούς. Οι προηγούμενες αποτυχημένες πρωτοβουλίες ειρήνευσης συχνά βασίζονταν σε μονομερείς προσεγγίσεις που απέκλειαν κρίσιμους δρώντες ή ευνοούσαν συγκεκριμένες πλευρές. Αντίθετα, μια σταθερή και βιώσιμη αρχιτεκτονική ειρήνης πρέπει να ενσωματώνει όλα τα θρησκευτικά, εθνοτικά και πολιτικά ρεύματα της περιοχής, ανεξαρτήτως πολιτικής προτίμησης ή γεωστρατηγικής ευθυγράμμισης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, με την εμπειρία της σε πολυεπίπεδες διαπραγματεύσεις και την πρόσφατη εμπλοκή της σε ειρηνευτικές αποστολές, έχει τη δυνατότητα να προωθήσει φόρουμ πολυμερούς διαλόγου με συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων, με στόχο όχι απλώς την παύση των συγκρούσεων αλλά την οικοδόμηση θεσμών ειρήνης.
Ταυτόχρονα, η ενίσχυση της πολυμέρειας και η αποκατάσταση του κύρους των διεθνών θεσμών αποτελούν προαπαιτούμενα. Η απουσία του ΟΗΕ από τις μεγάλες περιφερειακές κρίσεις της τελευταίας δεκαετίας δεν οφείλεται μόνο σε αντικειμενικές δυσκολίες, αλλά και στην υπονόμευση του ρόλου του από τις μεγάλες δυνάμεις. Η ανασυγκρότηση της διεθνούς τάξης απαιτεί την επιστροφή σε κανόνες, σε διεθνείς συνθήκες και σε μηχανισμούς λογοδοσίας. Οι χώρες της Ανατολικής Μεσογείου που επιθυμούν τη σταθερότητα οφείλουν να απαιτήσουν την επαναδραστηριοποίηση ειρηνευτικών αποστολών, την ανάπτυξη αποστολών παρακολούθησης και την αναζωογόνηση της διπλωματικής διαμεσολάβησης, με σεβασμό στο διεθνές δίκαιο και στις αρχές του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών.
Ιδιαίτερα σημαντική είναι η θέση της Κύπρου, η οποία μπορεί και πρέπει να διαδραματίσει ρόλο περιφερειακού μεσολαβητή. Ως κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και γεωγραφικά ενταγμένη στην περιοχή, η Κυπριακή Δημοκρατία μπορεί να αναλάβει πρωτοβουλίες δημιουργίας πλατφόρμας περιφερειακού διαλόγου για την ειρήνη και την ασφάλεια στην Ανατολική Μεσόγειο. Μια τέτοια πρωτοβουλία, με τη συμμετοχή ευρωπαϊκών και αραβικών κρατών, θα μπορούσε να επικεντρωθεί στην κοινή ασφάλεια, στην πρόληψη συγκρούσεων, στην προστασία των ενεργειακών υποδομών και στην αντιμετώπιση της ριζοσπαστικοποίησης.
Πέρα από τη διπλωματία, καθοριστική είναι η ανάγκη για έξυπνη αποτροπή και στρατηγική ετοιμότητα. Οι δυνάμεις ειρήνης δεν μπορούν να παραμείνουν αδρανείς απέναντι στην πιθανότητα νέου αναθεωρητισμού από πλευράς Τουρκίας. Χρειάζεται μια ολιστική στρατηγική που θα συνδυάζει την αμυντική ετοιμότητα, την τεχνολογική αυτάρκεια, την ενίσχυση της στρατιωτικής συνεργασίας και τη δημιουργία αξιόπιστων αποτρεπτικών μηχανισμών. Η ειρήνη δεν εξασφαλίζεται μόνο με διαλόγους. Eξασφαλίζεται όταν συνοδεύεται από την πολιτική βούληση να επιβληθεί το κόστος σε όσους επιδιώκουν τη βίαιη ανατροπή των ισορροπιών. Η Κύπρος και η Ελλάδα, στο πλαίσιο της αμυντικής τους συνεργασίας με Γαλλία, Ισραήλ και Αίγυπτο, οφείλουν να επεκτείνουν με νομικά κείμενα το πλέγμα συνεργασίας, να επενδύσουν σε κοινά αμυντικά προγράμματα και να ενισχύσουν τις διπλωματικές διασυνδέσεις με χώρες που επιδιώκουν σταθερότητα.
Η συγκυρία είναι ιστορική και τα διακυβεύματα υπαρξιακά. Μια ενδεχόμενη ήττα του Ιράν δεν θα σημάνει τη λήξη της αποσταθεροποίησης. Αντίθετα, θα εγκαινιάσει μια νέα φάση μεταβατικών ισορροπιών και σκληρών διεκδικήσεων. Η Τουρκία θα επιχειρήσει να εκμεταλλευτεί το κενό για να εδραιώσει μια μορφή περιφερειακής ηγεμονίας, με όρους που δεν συμβαδίζουν με το διεθνές δίκαιο ούτε με τη φιλοσοφία συνεργασίας. Το στοίχημα των δυνάμεων ειρήνης και σταθερότητας είναι να προλάβουν αυτή την εξέλιξη, να οικοδομήσουν ένα νέο πλέγμα συνεννόησης και να αποτρέψουν την υποτροπή της περιοχής σε αέναο ανταγωνισμό. Η Ανατολική Μεσόγειος δεν χρειάζεται νέους ηγεμόνες· χρειάζεται υπεύθυνους εγγυητές ισορροπίας, νομιμότητας και ασφάλειας. Και το μέλλον αυτής της περιοχής δεν θα καθοριστεί στρατιωτικά, αλλά θεσμικά.
*Καθηγητή-ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην πρύτανη.
