Στην Κύπρο, η λέξη «πρόσφυγας» δεν είναι απλώς ένας όρος του διεθνούς δικαίου. Είναι μια πληγή που παραμένει ανοιχτή εδώ και πενήντα χρόνια. Είναι τα κατεχόμενα σπίτια που μένουν σιωπηλά, τα κλειστά παραθυρόφυλλα στα χωριά της Κερύνειας, της Καρπασίας, της Μόρφου, της Αμμοχώστου. Είναι οι χιλιάδες Ελληνοκύπριοι που ξεριζώθηκαν βίαια το 1974 από την τουρκική εισβολή, χάνοντας σε μια νύχτα τη γη τους, τις περιουσίες τους, τις μνήμες και τα όνειρά τους.
Ο πρόσφυγας στην Κύπρο δεν είναι κάποιος που πέρασε τα σύνορα μιας ξένης χώρας. Είναι κάποιος που ζει στην ίδιά του την πατρίδα αλλά χωρίς πρόσβαση στον σπίτι και στην περιουσία του. Είναι ο άνθρωπος που κουβαλά μαζί του το κλειδί του σπιτιού του, ως σύμβολο επιστροφής. Είναι αυτός που μεγάλωσε σε συνοικισμό αυτοστέγασης, σε κοντέινερ ή προσωρινό οικισμό που έγινε «μόνιμος». Είναι εκείνος που κληρονόμησε την ιδιότητα του πρόσφυγα χωρίς να έχει ποτέ ζήσει τον γενέθλιο τόπο των γονιών του.
Ο προσφυγικός πληθυσμός στην Κύπρο δεν είναι απλώς στατιστικό μέγεθος –αν και αριθμεί περίπου το ένα τρίτο του ελληνοκυπριακού πληθυσμού. Είναι ένα κοινωνικό σύνολο που επηρεάστηκε καθοριστικά από την κατοχή και την απώλεια. Παρότι το κράτος παρείχε κάποια στεγαστική, οικονομική και εκπαιδευτική στήριξη, η απώλεια του σπιτιού, της γης, της εργασίας, της ταυτότητας παραμένει ανεπούλωτη.
Το να είσαι πρόσφυγας στην Κύπρο σημαίνει να ζεις με την αναμονή. Να μεγαλώνεις με την ιδέα της επιστροφής ακλόνητη, που, όσο περνούν τα χρόνια, φαντάζει όλο και πιο μακρινή. Σημαίνει να βλέπεις την πατρίδα σου πίσω από την Πράσινη Γραμμή, έστω κι αν σου επιτρέπεται να την επισκέπτεσαι για μερικές ώρες σαν τουρίστας, μέσα από φωτογραφίες και διηγήσεις. Σημαίνει να κουβαλάς μια μνήμη που μετατρέπεται σε ιστορική απαίτηση δικαιοσύνης.
Σήμερα, μισό αιώνα μετά, η ιδιότητα του πρόσφυγα δεν έχει εκλείψει. Αντίθετα, κληροδοτείται στις επόμενες γενιές, όχι ως απλή θύμηση αλλά ως συλλογικό τραύμα και διεκδίκηση. Οι απόγονοι των προσφύγων μεγαλώνουν με το βάρος της αδικίας και με την ανάγκη συντήρησης της ιστορικής αλήθειας. Και όσο υπάρχει ελπίδα επιστροφής, η ιδιότητα του πρόσφυγα παραμένει μια μαρτυρία που απαιτεί δικαίωση, όχι λήθη.
*Καθηγητή-ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην πρύτανη
