Το Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα (ΚΤΚ), ένα από τα σημαντικότερα χρηματοδοτικά εργαλεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για δίκαιη ενεργειακή και περιβαλλοντική μετάβαση, ανοίγει έναν νέο κύκλο προκλήσεων και δυνατοτήτων για τα κράτη μέλη της, ανάμεσά τους και η Κύπρος. Η έγκριση του σχεδίου της Κυπριακής Δημοκρατίας από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 20 Ιουνίου 2025 σηματοδοτεί μια κομβική εξέλιξη, καθώς η χώρα καλείται να διαχειριστεί ποσό ύψους 174 εκατομμυρίων ευρώ για την περίοδο 2026 έως 2032. Από αυτά, τα 131 εκατομμύρια προέρχονται απευθείας από το ταμείο, ενώ τα υπόλοιπα 43 εκατομμύρια θα καλυφθούν από εθνικούς πόρους, με την ευθύνη σχεδιασμού και εφαρμογής να ανήκει στη Γενική Διεύθυνση Ανάπτυξης του Υπουργείου Οικονομικών. Στόχος είναι η ανακούφιση ευάλωτων νοικοκυριών και μικρών επιχειρήσεων που πλήττονται από την κλιματική και ενεργειακή κρίση, μέσα από δράσεις που θα τους επιτρέψουν να προσαρμοστούν σε μια εποχή με αυστηρότερα περιβαλλοντικά πρότυπα και υψηλότερο κόστος ενέργειας.
Η Κύπρος εισέρχεται σε αυτό το νέο κεφάλαιο με υψηλές προσδοκίες αλλά και σοβαρές προκλήσεις. Το Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα, το οποίο θεσμοθετήθηκε ως μέρος της ευρύτερης ευρωπαϊκής πολιτικής «Fit for 55», δεν είναι απλώς ένα ταμείο ανακούφισης, αλλά ένα εργαλείο κοινωνικής και περιβαλλοντικής δικαιοσύνης. Ο σχεδιασμός του επιδιώκει να απαντήσει σε μια σύνθετη πραγματικότητα: ενώ η μετάβαση σε καθαρή ενέργεια και πράσινες μεταφορές είναι αδιαπραγμάτευτη για την επιβίωση του πλανήτη, τα βάρη αυτής της μετάβασης δεν μπορούν να επωμιστούν οι πιο αδύναμοι. Το ταμείο έρχεται να καλύψει αυτό το κενό, δημιουργώντας συνθήκες ουσιαστικής συμμετοχής των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων στη μετάβαση.
Η στρατηγική της Κύπρου για την αξιοποίηση των διαθέσιμων κονδυλίων περιλαμβάνει αφενός επενδύσεις σε ενεργειακή απόδοση και καθαρές μεταφορές και αφετέρου προσωρινή οικονομική ενίσχυση ευάλωτων νοικοκυριών και μικρών επιχειρήσεων. Συγκεκριμένα, ποσοστό 62,5% του συνολικού πακέτου θα διοχετευθεί σε μακροπρόθεσμα επενδυτικά μέτρα -όπως ανακαινίσεις κατοικιών, εγκατάσταση φωτοβολταϊκών ή η αγορά καθαρών οχημάτων- ενώ το υπόλοιπο 37,5% προορίζεται για άμεσες ενισχύσεις σε ομάδες πληθυσμού που πλήττονται από το κόστος ενέργειας και μεταφορών, στο μεταβατικό διάστημα μέχρι την εφαρμογή των νέων υποδομών. Αυτή η ισορροπία δείχνει ότι η κυβέρνηση αντιλαμβάνεται πως ταυτόχρονα με τις μακροπρόθεσμες λύσεις, απαιτούνται και άμεσα μέτρα ανακούφισης. Παράλληλα όμως αναδεικνύεται και το βασικό ερώτημα: με ποια εργαλεία και διαδικασίες θα εξασφαλιστεί η ουσιαστική, δίκαιη και διαφανής κατανομή των πόρων;
Η ενεργειακή φτώχεια στην Κύπρο αποτελεί ένα από τα πλέον οξυμένα κοινωνικά προβλήματα, ιδιαίτερα σε αστικά κέντρα και ορεινές κοινότητες, όπου οι υποδομές είναι ανεπαρκείς και οι ανάγκες θέρμανσης ή ψύξης δεν καλύπτονται επαρκώς. Αντίστοιχα, η συγκοινωνιακή φτώχεια, παρότι λιγότερο μελετημένη, είναι εξίσου υπαρκτή, με χιλιάδες συμπολίτες να εξαρτώνται από παλαιά, ενεργοβόρα οχήματα λόγω απουσίας εναλλακτικών δημόσιων ή προσιτών πράσινων μεταφορικών επιλογών. Το ταμείο, σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές του προβλέψεις, στοχεύει ακριβώς σε αυτές τις περιπτώσεις: σε πολίτες που δεν έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν με ίσους όρους στη μετάβαση, ούτε από τεχνολογική ούτε από οικονομική σκοπιά. Ωστόσο, τα κριτήρια επιλεξιμότητας, ο μηχανισμός υποβολής αιτήσεων, αλλά και η θεσμική εποπτεία αυτών των διαδικασιών θα κρίνουν το πραγματικό κοινωνικό αποτύπωμα του ταμείου.
Η μεγαλύτερη ίσως πρόκληση για τη Διαχειριστική Αρχή δεν είναι η απορρόφηση των κονδυλίων, αλλά η εστιασμένη και δίκαιη χρήση τους. Σε πολλές περιπτώσεις στην Κύπρο, ευρωπαϊκά προγράμματα έχουν αποτύχει να φτάσουν στους πραγματικά ευάλωτους, λόγω γραφειοκρατικών αγκυλώσεων, περιορισμένης πληροφόρησης, και έλλειψης διοικητικής επάρκειας. Είναι χαρακτηριστικό πως, σύμφωνα με ανάλυση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το μέγιστο ποσοστό επιτυχίας τέτοιων προγραμμάτων παρατηρείται όταν υπάρχει συνέργεια μεταξύ κεντρικού κράτους, τοπικής αυτοδιοίκησης και οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών. Η Κύπρος οφείλει να αντλήσει από την ευρωπαϊκή εμπειρία, δημιουργώντας ένα λειτουργικό σύστημα διαχείρισης με κέντρα πληροφόρησης, ψηφιακές πλατφόρμες αιτήσεων και υποστηρικτικούς μηχανισμούς για τους δικαιούχους. Εξίσου αναγκαία είναι η εκπαίδευση του προσωπικού των εμπλεκομένων υπηρεσιών, αλλά και η θέσπιση σαφών, διαφανών και επαληθεύσιμων δεικτών απόδοσης, ώστε να παρακολουθείται η πρόοδος και να εντοπίζονται οι αποκλίσεις εγκαίρως.
Η μετάβαση σ’ ένα πιο βιώσιμο πρότυπο παραγωγής και κατανάλωσης που προγραμματίζεται να τεθεί πλήρως σε ισχύ από το 2027, δεν είναι απλώς τεχνικό ή οικονομικό ζήτημα, αλλά βαθιά κοινωνικό και πολιτικό. Οι επιπτώσεις της μετάβασης, όπως η αύξηση του κόστους των καυσίμων ή της θέρμανσης, μπορούν να προκαλέσουν κοινωνική αντίδραση αν δεν υπάρξει ξεκάθαρη επικοινωνία των ωφελημάτων και διαφανής διαχείριση των επιβαρύνσεων. Το Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα μπορεί να λειτουργήσει ως «ασπίδα» απέναντι στις ακούσιες κοινωνικές συνέπειες της πράσινης πολιτικής, υπό την προϋπόθεση όμως ότι δεν θα αντιμετωπιστεί ως γραφειοκρατική υποχρέωση, αλλά ως δυναμικό εργαλείο κοινωνικής συνοχής και μεταρρύθμισης.
Μια ουσιαστική παράμετρος που αξίζει να τονιστεί είναι ότι το ταμείο δεν πρέπει να εξεταστεί αποκομμένα από τα υπόλοιπα εθνικά σχέδια. Χρειάζεται συνέργεια με το Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα, το Σχέδιο Αντιμετώπισης της Ενεργειακής Φτώχειας και τον Μηχανισμό Δίκαιης Μετάβασης, ώστε να αποφευχθεί ο κατακερματισμός πόρων και δράσεων. Αντίστοιχα, η αρχή της μη πρόκλησης σημαντικής βλάβης πρέπει να διέπει το σύνολο των έργων που θα υλοποιηθούν, αποτρέποντας αστοχίες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε κοινωνικούς αποκλεισμούς ή σε νέες ανισότητες. Το περιβάλλον και η κοινωνία δεν βρίσκονται σε αντίθετη τροχιά· αντίθετα, το μέλλον της μίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την άλλη.
Η Κύπρος έχει μπροστά της μια σπάνια ευκαιρία: να μετατρέψει ένα ευρωπαϊκό χρηματοδοτικό εργαλείο σε πυλώνα κοινωνικής αλλαγής και πράσινης ανάπτυξης. Δεν πρόκειται απλώς για την υλοποίηση τεχνικών έργων ή την παροχή επιδομάτων· πρόκειται για την αναδιαμόρφωση του μοντέλου συνοχής, συμμετοχής και εμπιστοσύνης. Η επιτυχία του εγχειρήματος δεν θα μετρηθεί μόνο σε αριθμούς απορροφημένων κονδυλίων, αλλά στη βελτίωση της καθημερινότητας για χιλιάδες πολίτες που σήμερα βρίσκονται στο περιθώριο των εξελίξεων. Με το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο, μεθοδικότητα, συμμετοχικότητα και διαφάνεια, το Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα μπορεί να καταστεί όχι μόνο θετικό παράδειγμα, αλλά και αφετηρία για μια πιο ανθεκτική, πιο δίκαιη και πιο πράσινη Κυπριακή Δημοκρατία.
*Καθηγητή-ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην πρύτανη
