Του Αντώνη Αντωνίου*
«Γεννήθηκα το 1942 στην Κώμα του Γιαλού. Ο πατέρας μου Επαμεινώνδας Κυριάκου ήταν γεωργός και από τους προύχοντες του χωριού. Ήταν ο μουχτάρης του χωριού, διορισμένος από τους Βρετανούς. Το 1957, με απαίτηση της ΕΟΚΑ υποχρεώθηκε να παραιτηθεί και αντικαταστάθηκε από άνθρωπο της ΕΟΚΑ. Κανένας στο χωριό δεν αντέδρασε. Ούτε και εγώ αφού τότε ήμουν μέλος της ΑΝΕ/ΕΟΚΑ». Ο Ανδρέας Επαμεινώνδας διηγείται όσα έζησε στην Αγγλική Σχολή (ΑΣ).
Στην Αγγλική Σχολή
Το 1954 ένας χωριανός μου ανέλαβε χωρίς πληρωμή να κάνει μαθήματα σε 13 μαθητές από το χωριό για να πάμε στην ΑΣ. Από τους 13 περάσαμε οι 2, εγώ και ο Γεώργιος Ηλία. Δύο οι βασικοί λόγοι που πήγα ΑΣ: Πρώτο: Η ΑΣ είχε καλή φήμη. Ήταν σχολή της κυβέρνησης. Όσοι τέλειωναν (ακόμα και πριν τελειώσουν από την πέμπτη τάξη) έβρισκαν δουλειά. Δεύτερο ήταν ο Μιχαλάκης Ιεροδιακόνου ξάδελφός μου και καθηγητής στην ΑΣ που μίλησε στον πατέρα μου. Τότε μαθητής στην ΑΣ ήταν και ο χωριανός μου Κυριάκος Χριστοφή[1]. Το 1954 πήγα στην Αγγλική Σχολή με καμάρι. Είχε μαθητές από όλη την Κύπρο, Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους. Ήταν μια άλλη εμπειρία. Μας μιλούσαν αγγλικά και εντυπωσιάστηκα. Έμεινα την πρώτη χρονιά στο οικοτροφείο ALKS[2] σε δωμάτιο με 26 άτομα.
Εγώ κοιμούμουν δίπλα από τον Aziz και τον Erdogan από την Πάφο. Δεν μιλούσαμε πολιτικά. Πάντα οι σχέσεις ήταν εξαιρετικές. Θα δώσω ένα παράδειγμα: Μια φορά στο οικοτροφείο έπιασα γρίπη. Είχαμε υπεύθυνη νοσοκόμα (matron) που ζούσε στα οικοτροφεία και με έβαλε στο αναρρωτήριο 3-4 μέρες. Ο Erdogan ερχόταν κάθε μέρα πρωί και απόγευμα με έβλεπε και κουβεντιάζαμε. Με μάθαινε και τουρκικά. Τόσο φίλοι είμαστε.
Ένταξη στην ΕΟΚΑ
Τον Μάιο 1957 με όρκισε ένας δάσκαλος στην Κώμα του Γιαλού. Ήμουν 14 χρονών. Ο πατέρας μου δεν γνώριζε για την ένταξή μου στην ΕΟΚΑ. Όταν πήγα πίσω στην ΑΣ τον Σεπτέμβρη 1957 με πλησίασε ο υπεύθυνος της ΕΟΚΑ ΤΝ, ένας ήσυχος χαμηλών τόνων μαθητής από το Δάλι και μου είπε ότι θα με βάλει υπεύθυνο των τριών οικοτροφείων. Ζήτησε εχεμύθεια. Ήμουν από τους πρώτους μαθητές στην ΑΣ που εντάχθηκα στην ΕΟΚΑ. Οι πλείστοι που δρούσαν στην ΑΣ δεν ήταν οργανωμένοι αλλά έπαιρναν πρωτοβουλία από πατριωτισμό. Από το 1957 εγώ όρκιζα τους μαθητές της ΑΣ που έμπαιναν στην ΑΝΕ/ΕΟΚΑ. Μια μέρα ήρθαν δύο μαθητές από το Παγκύπριο Γυμνάσιο. Ο ένας ήταν ο Μανώλης Χριστοφίδης. Μας ζήτησαν να κάνουμε μία κρύπτη για φυλλάδια. Βγάλαμε μια τρύπα κοντά σ’ ένα δέντρο βόρεια της σχολής προς το περίπτερο και βάλαμε μέσα μια παλιοτενέκκα. Την καλύψαμε με μια πέτρα. Πηγαίναμε κάθε Παρασκευή και παίρναμε τα φυλλάδια και τις διαταγές.
Εγώ έπαιρνα οδηγίες από κάποιους με ψευδώνυμα Αγέλαος και Αγαμίδης. Άφηναν τα φυλλάδια και τις διαταγές που ήταν λεπτές κόλλες σαν τσιγαρόχαρτο στην κρύπτη. Τα φυλλάδια τα μοίραζα σε δύο οικότροφους. Ένας να τα βάλει στον πρώτο όροφο και ένας στο ισόγειο. Βάζαμε τα φυλλάδια συνήθως χαράματα.
Σκοπός ήταν να διαφωτίσουμε τους μαθητές της ΑΣ για τα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη και ότι ο αγώνας γίνεται για την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Τηρούσα τις διαταγές κατά γράμμα.
Έρχονταν και οδηγίες από την ΠΕΚΑ/ΕΟΚΑ. Τότε η εντύπωση ήταν ότι γράφονταν από τον Τάσσο Παπαδόπουλο. Τα φυλλάδια τα διένειμα σε έμπιστους για να είναι ενήμεροι και προετοιμασμένοι να δίνουν απαντήσεις. Στα φυλλάδια υπήρχαν ερωτήσεις και απαντήσεις που θα δίναμε στους διαφωνούντες. Εγώ ήμουν εξοικειωμένος με τη διαδικασία αφού στο χωριό μου όπου υπήρχε δυνατό αριστερό κίνημα, με έβαλαν υπεύθυνο μιας ομάδας 8-9 ατόμων της ΑΝΕ/ΕΟΚΑ. Κάποτε μπλεκόμαστε σε συζητήσεις με συμμαθητές μας. Ιδίως αυτούς που υποστήριζαν τη Ρωσία και κατηγορούσαν τον καπιταλισμό. Εμείς έπρεπε να απαντήσουμε ότι ο καπιταλισμός είναι καλός. Τότε, 13-15 χρονών μαθητές, δεν είχαμε ώριμη σκέψη και ήταν εύκολο να μας φανατίζουν. Τότε και ιδιαίτερα το 1958 υποψιαζόμασταν τους πάντες. Δεν είχαμε στοιχεία αλλά θεωρούσαμε κάποιους καθηγητές και μαθητές ως πληροφοριοδότες. Υπήρχαν και μαθητές που ήταν αγγλόφιλοι. Η αντίληψή μου ήταν ότι όλοι αυτοί προέρχονταν από φτωχές οικογένειες και έβλεπαν ότι στην ΑΣ είχαν ευκαιρία για κοινωνική ανέλιξη.
Ομάδα κρούσης
Με οδηγίες που πήρα από τον ΤΝ έκανα μια ομάδα κρούσης: Ήμουν εγώ, ο Γιώργος Χατζηκωστής, από την Κατωκοπιά, Ζήνων Σάββα από την Περιστερωνοπηγή, Χριστάκης Πολυκάρπου από τη Μόρφου, Πάμπος Σχίζας, Χάρης Θεοχαρίδης, γιος του μάγειρά μας του Χρήστου. Ο Χάρης βοήθησε πολύ αφού μπορούσε να παίρνει πετρέλαιο από το οικοτροφείο και κάναμε βόμβες μολότοφ. Οι οδηγίες έλεγαν να κάνουμε ό,τι νομίζουμε. Μας άφησαν πρωτοβουλία. Είτε με οδηγίες είτε με δική μας πρωτοβουλία βάζαμε τις μολότοφ. Η εισήγησή μας ήταν η ομάδα κρούσης να βάζει φωτιές. Τις Κυριακές ετοιμάζαμε τις βόμβες στο καμαρίνι του μάγειρα του Χρήστου. Χρησιμοποιούσαμε κουβάδες με πετρέλαιο για να βουτάμε τις σακούλες και με αυτές κλείναμε τις μπουκάλες. Μας έφερναν εύφλεκτες ταινίες και τις χρησιμοποιούσαμε σαν φιτίλι. Κάποτε όμως δεν άναβε η ταινία. Στην αίθουσα εκδηλώσεων πάντα βάζαμε μολότοφ. Τις φωτιές πάντα τις βάζαμε Κυριακή αφού βεβαιωνόμαστε ότι οι αίθουσες είναι ανοικτές. Στόχος μας ήταν να πάρει φωτιά όλο το κτήριο της ΑΣ. Έτσι θεωρούσαμε ότι προσφέραμε στον αγώνα. Δεν σκεφτόμαστε τι θα γίνουμε εμείς αν καίγαμε την ΑΣ.
Η σύλληψη
Τον Μάρτη του 1958 όπως κάθε Παρασκευή πήραμε τα φυλλάδια και τις διαταγές. Τα φυλλάδια τα έδωσα στον Ζήνωνα (έναν από τους καλύτερους συνεργάτες μου) και τον Χατζηκωστή και τους είπα να τα βάλουν στα ντουλάπια τους παρόλο που οι διαταγές ήταν να τα φυλάω εγώ. Τους είπα να τα μοιράσουν τις επόμενες μέρες. Μετά από λίγες μέρες, την Τρίτη, ήρθε ο καθηγητής Matthews μαζί με επικουρικούς και ζήτησαν να ελέγξουν τα ερμαράκια των μαθητών. Στα ερμαράκια του Χατζηκωστή και του Ζήνωνα βρήκαν δέσμες φυλλαδίων και τους συνέλαβαν. Στο δικό μου δεν βρήκαν κάτι. Ο Πολυκάρπου κρατούσε διαταγές και τις κατάπιε. Τον ανάκριναν και αυτόν. Ήταν ξεκάθαρο ότι είχαν έγκυρες πληροφορίες.
Την Παρασκευή με συνέλαβαν παρόλο που δεν βρήκαν πάνω μου κάτι. Με πήραν στον Αστυνομικό Σταθμό Σεραγίου. Την ίδια μέρα γύρω στις 6:30 με πήραν στον Βρετανό ανακριτή. Μου είπε ότι ξέρει ότι ήμουν καλό παιδί και να του πω τι γνωρίζω. Εγώ του απαντούσα ότι δεν γνωρίζω. Μου ανάφερε ότι ο Χατζηκωστής είπε ότι εγώ του έδωσα τα φυλλάδια και απάντησα ότι ο Χατζηκωστής λέει ψέματα. Συνέχισε να με ρωτά με ευγενικό τρόπο. Σε μια στιγμή κτυπά το χέρι του στο τραπέζι και μου έδωσε δύο μπάτσους. Τότε έπιασα το κλάμα και με έστειλε στο κελί.
Το Σάββατο με ξαναπήγαν στον ίδιο ανακριτή. Έβαλε το πιστόλι στο τραπέζι. Με ρώτησε αν ξέρω τι είναι αυτό και εγώ του απάντησα αρνητικά. Πάλι μου έδωσε μπάτσο και με έστειλε πίσω στο κελί. Την Κυριακή πρωί ήρθε ένας αστυνομικός και μου είπε ότι τηλεφώνησε ο καθηγητής της ΑΣ Κωσταράς και έδωσε καλές συστάσεις για μένα. Είπε ότι ήμουν καλό παιδί και ίσως να με αφήσουν ελεύθερο. Πράγματι με άφησαν ελεύθερο στις 10:30 τη νύχτα της Κυριακής. Δεν ήξερα πού ήμουν, ούτε είχα λεφτά. Περπάτησα λίγο και βρέθηκα στην οδό Λήδρας. Περπατώντας έφτασα στο οικοτροφείο η ώρα μία το πρωί και πήγα για ύπνο. Όμως την άλλη μέρα, Δευτέρα, δεν γλύτωσα τον ραβδισμό από τον διευθυντή Griffin.
Πιστεύω, κρίνοντας από το αποτέλεσμα, ότι ο Ζήνων και ο Χατζηκωστής δεν μίλησαν. Ο Ζήνων μου έστειλε μήνυμα να πάω να τον δω αλλά εγώ δεν πήγα. Δεν πήγα ούτε στη δίκη τους από φόβο. Ο Ζήνων καταδικάστηκε σε 6 μήνες φυλακή και ο Χατζηκωστής έναν χρόνο. Ο Ζήνωνα έμαθα ότι πήγε Αφρική αλλά έχασα τα ίχνη του. Ο Χατζηκωστής πέθανε πριν λίγα χρόνια.
Η αποχώρηση
Η ιδέα για αποχώρηση ωρίμαζε σταδιακά το 1958. Την απόφαση την πήρε η ΠΕΚΑ και η διαταγή ήρθε προφορικά. Αρχές του καλοκαιριού 1958 μας ζήτησαν από την ΠΕΚΑ/ΕΟΚΑ να προτρέψουμε τους Ε/Κ να φύγουν από την ΑΣ. Ενημέρωσα τους άλλους της ΕΟΚΑ ότι πήραμε διαταγή να αποχωρήσουμε. Ήρθε ο υπεύθυνος ΤΝ και μας έφερε τη δήλωση που έλεγε ότι αποχωρούμε από την ΑΣ για να πάρουμε ελληνοπρεπή μόρφωση. Ήμουν από τους πρώτους που υπόγραψα τη δήλωση και, όπως μας ζητήθηκε, την έστειλα σε εφημερίδα. Δεν ενημέρωσα τον πατέρα μου.
Ο Μανώλης Χριστοφίδης έστειλε τρία άτομα από το Παγκύπριο Γυμνάσιο να προειδοποιήσουν/απειλήσουν τον διευθυντή να μην εμποδίζει τους μαθητές της ΑΣ να φύγουν διότι θα τον «παίξουν». Εκεί συνάντησαν τον γραμματέα της ΑΣ, Λοϊζίδης που τους είπε: «Ρε κοπελλούθκια πηγαίνετε σπίτι σας και αφήστε τους μαθητές μας να μορφωθούν τζαι να πιάσουν καμιά δουλειά» [3]. Έφυγα από την ΑΣ και πήγα στο Γυμνάσιο Ριζοκαρπάσου. Ο διευθυντής του γυμνασίου με εξέτασε και δεν με άφησε να πάω πέμπτη τάξη - με άφησε στην τέταρτη τάξη. Η οργάνωση, η διδασκαλία και το γενικότερο κλίμα στο γυμνάσιο ήταν μια αρνητικότατη εμπειρία. Όταν ενημέρωσαν τους άλλους μαθητές του γυμνασίου ότι έφυγα από την ΑΣ κανένας δεν μου μιλούσε στην τάξη. Δεν κατάλαβαν ούτε από πού ερχόμαστε, ούτε γιατί φύγαμε. Όπως με ενημέρωσαν, οι συμμαθητές μου με θεωρούσαν «Εγγλεζούι». Μάλιστα ένας καθηγητής μου είπε «Τώρα θα σας κάνω Έλληνες».
H δήλωση αποχώρησης του Αντρέα Επαμεινώνδα από την Αγγλική Σχολή
(Ελευθερία 8-8-1958)
Στην Παιδαγωγική Ακαδημία
Το 1960 όταν ήμουν πέμπτη τάξη στο Γυμνάσιο Ριζοκαρπάσου μου τηλεφώνησε ένας της ΕΟΚΑ και μου είπε ότι η Παιδαγωγική Ακαδημία (ΠΑ) θα πιάσει νέους φοιτητές για δασκάλους. Μου είπε να τελειώσω το γυμνάσιο και θα γίνουν ομάδες της ΕΟΚΑ με σκοπό να μπουν στην Παιδαγωγική Ακαδημία. Τον επόμενο χρόνο παρακάθισα στις εξετάσεις για την ΠΑ. Στα μαθηματικά, που μου έκανε ιδιαίτερα ο Ιεροδιακόνου, πήγα καλά. Στα άλλα μαθήματα όχι και τόσο καλά. Με κάλεσε ο διευθυντής της ΠΑ, και μου είπε : «Πήγες καλά στα προφορικά αλλά στα γραπτά μόλις επέρασες. Ξέρεις γιατί σε πιάσαμε;». Είπα του δεν ξέρω και θύμωσε: «Ξέρεις πολύ καλά. Ξέρεις κάποιο Κώστα Χριστοδουλίδη[4]; Έγραψε μια εμπιστευτική επιστολή για σένα». Η διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ζητούσε πληροφορίες για όλους. Τους αριστερούς τους σταματούσαν με το να τους κόψουν στις προφορικές.
Τα χρόνια 63-64
Όταν ήμουν στην Παιδαγωγική Ακαδημία (ΠΑ) ένας αξιωματικός της ΕΛΔΥΚ φώναξε όλους τους άρρενες φοιτητές και μας είπε ότι οι Τούρκοι προγραμματίζουν επίθεση και πρέπει να κάνουμε ομάδες να τους αποκρούσουμε. Μας εξήγησε ότι αυτές είναι ομάδες που δημιουργεί ο Γιωρκάτζης. Αξιωματικοί του κυπριακού στρατού μας έκαναν εξάσκηση κάθε νύχτα στον χώρο της ΠΑ. Δημιουργήθηκε ο Ιερός Λόχος της ΠΑ και υπαγόμαστε στις ομάδες του Γιωρκάτζη. Ο Ιερός Λόχος στάλθηκε στην Πάφο στις 8 Μαρτίου 1964. Λάβαμε μέρος στις μάχες στον Μούταλλο. Ένας συμφοιτητής μου σκοτώθηκε και άλλοι τραυματίστηκαν.
Μια μέρα ήμουν ένοπλος μαζί με άλλους έξι, έξω από την Παιδαγωγική Ακαδημία στην οδό Καλλιπόλεως στη Λευκωσία. Μας δόθηκαν λίστες με τους αριθμούς εγγραφής των αυτοκινήτων των Τουρκοκυπρίων και ελέγχαμε τα αυτοκίνητα όλων των Τουρκοκυπρίων που περνούσαν από τον δρόμο της ΠΑ. Κάναμε έρευνα στα αυτοκίνητα και σωματική έρευνα στους Τουρκοκύπριους.
Σταμάτησαν ένα αυτοκίνητο με πέντε Τουρκοκύπριους. Βγήκαν οι Τουρκοκύπριοι από το αυτοκίνητο και ένας τους ζήτησε να σταθούν στον τοίχο με τα χέρια ψηλά. Τότε ένας Τουρκοκύπριος άρχισε να φωνάζει «Αντρέα-Αντρέα». Κοιτάζω και ήταν ο Μουσταφά, συμμαθητής και φίλος μου από την ΑΣ. Αυτός έμεινε και τέλειωσε την ΑΣ. Του λέω τι είναι Μουσταφά μου; Μου είπε ότι δουλεύει στην Αρχιγραμματεία και μένει στη Λεμεσό. Τότε εγώ είπα στους άλλους να τους αφήσουν να φύγουν.
*Απόφοιτου εκπαιδευτικού και πρώην υποδιευθυντή της Αγγλικής Σχολής
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Μετέπειτα γενικός διευθυντής και υπουργός Εσωτερικών
[2] Σημερινό Γυμνάσιο Ακροπόλεως
[3] Το επεισόδιο μου το επιβεβαίωσε ένα από τα τρία άτομα
[4] Υπεύθυνος της ΕΟΚΑ στην Αμμόχωστο
