Η είδηση ότι από το 2026 στην Κίνα θα παρουσιαστεί το πρώτο ανθρωποειδές ρομπότ το οποίο θα κυοφορεί και θα γεννά ανθρώπινα έμβρυα μέσω τεχνητής μήτρας, έχει ήδη προκαλέσει παγκόσμιο σοκ, αλλά και έναν καταιγισμό αντιδράσεων που κινούνται από τον ενθουσιασμό μέχρι την απόλυτη δυσπιστία. Δημοσιεύματα, που επικαλούνται διεθνείς πηγές, περιγράφουν μια εξέλιξη που, εάν επιβεβαιωθεί, δεν συνιστά απλώς τεχνολογικό άλμα, αλλά και μια ριζική αμφισβήτηση της ίδιας της έννοιας της μητρότητας, όπως την κατανοεί η ανθρωπότητα εδώ και χιλιετίες. Η κινεζική εταιρεία Kaiwa Technology, υπό τον ερευνητή δρα Zhang Qifeng, δηλώνει ότι έχει αναπτύξει πρωτότυπο ρομπότ που διαθέτει τεχνητή μήτρα ικανή να υποστηρίξει την ανάπτυξη ενός εμβρύου από τη σύλληψη μέχρι τον τοκετό. Αν τα σχέδια υλοποιηθούν, το πρώτο ρομπότ-μητέρα θα παρουσιαστεί σε πειραματικό στάδιο το επόμενο έτος, με εκτιμώμενο κόστος γύρω στις 100 χιλιάδες γιουάν, ποσό που αντιστοιχεί σε 11 με 15 χιλιάδες ευρώ, καθιστώντας το συγκριτικά οικονομικότερο από την κλασική παρένθετη μητρότητα.
Η είδηση έρχεται σε συνέχεια ερευνών που εδώ και χρόνια αναπτύσσονται στον χώρο της τεχνητής μήτρας. Πειράματα σε ζώα, όπως εκείνο της ανάπτυξης πρόωρων προβάτων μέσα σε βιοσακούλες γεμάτες τεχνητά αμνιακά υγρά, είχαν ήδη δείξει ότι η επιστήμη μπορεί να υποκαταστήσει ορισμένες βασικές λειτουργίες της φυσικής μήτρας. Όμως, μέχρι σήμερα, καμία έρευνα δεν έχει καταφέρει να οδηγήσει πλήρως ένα ανθρώπινο έμβρυο από το στάδιο της γονιμοποίησης μέχρι τον τοκετό εκτός γυναικείου οργανισμού. Η υπόσχεση της κινεζικής τεχνολογικής εταιρείας φαντάζει επομένως ρηξικέλευθη, αλλά ταυτόχρονα εγείρει και έντονα ερωτηματικά για το κατά πόσο είναι τεχνικά εφικτό. Ζητήματα όπως η ασφαλής εμφύτευση, η συνεχής οξυγόνωση και θρέψη του εμβρύου, η αποβολή αποβλήτων και κυρίως η ομαλή ανάπτυξη των ζωτικών οργάνων σε περιβάλλον τεχνητής κύησης παραμένουν άλυτα. Ακόμη και αν ένα τέτοιο πρωτότυπο παρουσιαστεί, θα πρόκειται για πειραματική απόπειρα και όχι για έτοιμη εμπορική εφαρμογή.
Παρά τα κενά και τις αμφιβολίες, η προοπτική που ανοίγει η είδηση είναι τεράστια. Σε κοινωνικό επίπεδο, η χρήση μιας τεχνητής μήτρας ενσωματωμένης σε ρομπότ θα μπορούσε να ανατρέψει τους όρους της αναπαραγωγής. Ζευγάρια που αντιμετωπίζουν υπογονιμότητα, γυναίκες που δεν μπορούν να κυοφορήσουν για ιατρικούς λόγους, αλλά και άτομα που δεν διαθέτουν παραδοσιακή οικογενειακή δομή, θα μπορούσαν να αποκτήσουν παιδί χωρίς να χρειαστούν παρένθετη μητέρα. Η δυνατότητα αυτή παρουσιάζεται μάλιστα με ένα κόστος συγκριτικά χαμηλότερο από το σημερινό, ανοίγοντας τον δρόμο για μια ευρύτερη προσβασιμότητα. Στο ίδιο πλαίσιο, δεν μπορεί να παραγνωριστεί το γεγονός ότι εκατομμύρια γυναίκες διεθνώς εκτίθενται σε σοβαρούς κινδύνους υγείας κατά τη διάρκεια της κύησης και του τοκετού. Μια ασφαλής τεχνητή μήτρα θα μπορούσε να μειώσει δραματικά τη μητρική θνησιμότητα και να απελευθερώσει τις γυναίκες από βιολογικούς καταναγκασμούς.
Ωστόσο, τα ερωτήματα που εγείρονται είναι καίρια και πολυεπίπεδα. Πρώτο και βασικό, η ίδια η εμπειρία της κύησης αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του δεσμού μητέρας και παιδιού. Από τις ορμονικές αλλαγές μέχρι τις ψυχολογικές και νευροβιολογικές επιρροές, η φυσική εγκυμοσύνη δημιουργεί δεσμούς που η ανθρωπολογία και η ψυχολογία έχουν καταγράψει επί αιώνες. Τι σημαίνει, λοιπόν, για το παιδί να γεννηθεί χωρίς ποτέ να έχει βρεθεί στη μήτρα μιας γυναίκας; Μπορεί να αντικατασταθεί το προγεννητικό περιβάλλον από έναν τεχνητό θάλαμο, έστω και με υψηλή τεχνολογική ακρίβεια; Και τι σημαίνει για τη γυναίκα η απώλεια αυτού του ρόλου; Ενώ κάποιες φεμινιστικές φωνές, ήδη από την εποχή της Shulamith Firestone, είχαν υποστηρίξει ότι η τεχνολογική απελευθέρωση από τη «βιολογική τυραννία» της εγκυμοσύνης θα αποτελούσε βήμα ισότητας, άλλες θεωρούν ότι η υποκατάσταση της μήτρας αλλοιώνει την ανθρώπινη υπόσταση και τον κοινωνικό ιστό.
Η ανθρωπολογία προσφέρει ιδιαίτερα χρήσιμη οπτική στην παρούσα συζήτηση. Η γέννα δεν είναι απλώς βιολογική διαδικασία, αλλά και πολιτισμικό γεγονός. Σ’ όλες τις κοινωνίες, από τις πιο παραδοσιακές μέχρι τις πιο σύγχρονες, η μητρότητα συνδέεται με τελετουργίες, αξίες και κοινωνικούς ρόλους. Η αφαίρεση της εμπειρίας αυτής από τη γυναίκα και η μεταφορά της σε ένα ρομπότ ανατρέπει χιλιάδες χρόνια πολιτισμικών πρακτικών. Εγείρεται, επίσης, το ερώτημα για το πώς θα ορίζεται πλέον η μητέρα. Θα είναι εκείνη που αγοράζει το ρομπότ, εκείνη που δίνει το γενετικό υλικό, ή η ίδια η μηχανή που κυοφορεί; Η ανθρωπολογική έρευνα ήδη καταγράφει τις διαφορετικές μορφές συγγένειας και οικογένειας στον 21ο αιώνα, αλλά μια τέτοια τεχνολογική καινοτομία ωθεί τη συζήτηση σε εντελώς νέες κατευθύνσεις.
Από κοινωνιολογική σκοπιά, η διάθεση μιας τέτοιας τεχνολογίας δεν θα είναι ποτέ ουδέτερη. Η άνιση πρόσβαση σε ιατρικές και τεχνολογικές καινοτομίες είναι ήδη γνωστό φαινόμενο. Αν το ρομπότ-μητέρα κυκλοφορήσει μόνο σε πλούσιες χώρες ή μόνο σε εύπορες κοινωνικές ομάδες, τότε το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών στην αναπαραγωγή θα διευρυνθεί. Παράλληλα, υπάρχει η ανησυχία της πολιτικής κατάχρησης. Σε αυταρχικά καθεστώτα, η χρήση ρομπότ για την παραγωγή παιδιών θα μπορούσε να οδηγήσει σε προγράμματα ελεγχόμενης αναπαραγωγής, με απρόβλεπτες συνέπειες για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι φόβοι αυτοί δεν είναι αβάσιμοι. Η ιστορία έχει δείξει ότι κάθε νέα βιοϊατρική τεχνολογία συνοδεύεται από πειρασμούς κοινωνικής φύσεως. Πέραν τούτου, η επιστημονική κοινότητα καλείται, επίσης, να σταθεί με κριτική αυστηρότητα απέναντι στην υπόσχεση της τεχνητής μήτρας σε ρομπότ. Χωρίς τεκμηριωμένα δεδομένα, χωρίς κλινικές δοκιμές και χωρίς δημοσίευση μελετών σε έγκριτα περιοδικά, οι εξαγγελίες της κινεζικής εταιρείας παραμένουν στο επίπεδο των εντυπώσεων.
Στο πεδίο της βιοηθικής, το ρομπότ-μητέρα ανοίγει νέα, άγνωστα εδάφη. Ποιος θα έχει την ευθύνη αν κάτι πάει στραβά στην κύηση; Πώς θα διασφαλιστεί ότι το έμβρυο αναπτύσσεται σε περιβάλλον χωρίς κίνδυνο; Τι γίνεται με την ψυχολογική προετοιμασία του παιδιού, που θα μεγαλώνει χωρίς να έχει βιώσει τη φυσική σχέση με το σώμα της μητέρας; Μπορεί μια κοινωνία να δεχτεί την ύπαρξη ανθρώπων που δεν έχουν κυοφορηθεί από άνθρωπο; Τα ερωτήματα αυτά δεν είναι φιλοσοφικές πολυτέλειες, αλλά ουσιώδη ζητήματα που θα καθορίσουν το μέλλον της κοινωνίας. Από την άλλη πλευρά, η πιθανότητα να μειωθούν οι κίνδυνοι της φυσικής εγκυμοσύνης δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Εκατομμύρια γυναίκες στον αναπτυσσόμενο κόσμο πεθαίνουν ή υποφέρουν από επιπλοκές εγκυμοσύνης. Η τεχνολογία αυτή θα μπορούσε να σώσει ζωές, να απελευθερώσει τις γυναίκες από τον φόβο και να επιτρέψει μεγαλύτερη ισότητα στην αναπαραγωγή. Το ίδιο ισχύει και για τα πρόωρα βρέφη.
Συμπερασματικά, κρίνεται ότι το σχέδιο που παρουσιάστηκε στην Κίνα βρίσκεται ακόμη σε πειραματικό στάδιο και απέχει από το να αποτελέσει καθιερωμένη πρακτική. Η σημασία του, όμως, είναι τεράστια, γιατί ανοίγει έναν διάλογο που η ανθρωπότητα δεν μπορεί να αποφύγει. Η τεχνολογία της τεχνητής μήτρας και της εξωσωματικής κύησης βρίσκεται ήδη στον ορίζοντα. Το ερώτημα δεν είναι αν θα έρθει, αλλά πότε και υπό ποιες προϋποθέσεις. Γι’ αυτό είναι κρίσιμο να ξεκινήσει τώρα μια παγκόσμια συζήτηση με τη συμμετοχή επιστημόνων, κοινωνιολόγων, ανθρωπολόγων, νομικών και πολιτών, ώστε να οριστούν τα όρια, οι κανόνες και οι αξίες που θα διέπουν τη χρήση της. Η γέννα μέσω ρομπότ δεν είναι επιστημονική φαντασία, αλλά μια πιθανή προοπτική. Το ζητούμενο είναι να αποφασίσουμε αν, πώς και με ποια κριτήρια θα δεχθούμε να αλλάξει η ίδια η ουσία της ανθρώπινης ζωής. Σε τελική ανάλυση, το ρομπότ μητέρα δεν αποτελεί μόνο ζήτημα επιστήμης. Είναι κοινωνικό, ανθρωπολογικό και πολιτισμικό γεγονός. Γιατί η πρόκληση του 2026 δεν είναι απλώς η κατασκευή ενός ρομπότ που κυοφορεί, αλλά η απόφαση της ανθρωπότητας για το πώς θέλει να ορίσει τον ίδιο της τον εαυτό.
*Καθηγητή-ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην πρύτανη
