Η εκλογή του Τουφάν Ερχιουρμάν στην ηγεσία της τουρκοκυπριακής κοινότητας, με την προοπτική επαναφοράς των συνομιλιών, επανέφερε στο προσκήνιο μια λεπτή, και συχνά σκόπιμα θολή, έννοια, την «ισότητα». Ο ίδιος επιμένει ότι μιλά για «πολιτική ισότητα», ωστόσο, σ’ ένα περιβάλλον όπου η έννοια της «κυριαρχικής ισότητας» έχει γίνει κεντρικό σύνθημα της γραμμής Τατάρ και Άγκυρας, η διάκριση αυτή αποκτά όχι μόνο θεωρητική, αλλά και στρατηγική σημασία. Για την ελληνοκυπριακή πλευρά και τη διεθνή κοινότητα, το ερώτημα είναι αν ο νέος Τουρκοκύπριος ηγέτης μπορεί να επαναφέρει το Κυπριακό στις ράγες του συμφωνημένου πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών, χωρίς να εγκλωβιστεί στην πίεση της Άγκυρας και των εσωτερικών εθνικιστικών κύκλων.
Από την πρώτη του δημόσια δήλωση μετά την εκλογή του, ο Τουφάν Ερχιουρμάν ξεκαθάρισε: «Η πολιτική ισότητα είναι κόκκινη γραμμή, δεν είναι διαπραγματεύσιμη». Με αυτό, θέλησε να διαχωρίσει τη θέση του από τον προκάτοχό του Ερσίν Τατάρ, που είχε εγκαταλείψει πλήρως το ομοσπονδιακό πλαίσιο και είχε υιοθετήσει το δόγμα των «δύο κυρίαρχων κρατών». Και αφήνει να νοηθεί ότι για εκείνον, η πολιτική ισότητα συνιστά το θεμέλιο μιας ομοσπονδιακής λύσης, όπως αυτή καθορίζεται από τα ψηφίσματα του ΟΗΕ. Δεν αφορά διεθνή αναγνώριση, αλλά τη λειτουργική και θεσμική συμμετοχή των Τουρκοκυπρίων στην άσκηση εξουσίας μέσα σε ένα κοινό κράτος.
Η θέση αυτή έχει βαθιά ρίζα στην τουρκοκυπριακή πολιτική παράδοση που εξέφρασαν παλαιότερα η «αριστερά» των κατεχομένων και ο ίδιος ο Μουσταφά Ακιντζί. Αντιπροσωπεύει την πεποίθηση ότι η βιώσιμη ειρήνη στην Κύπρο δεν μπορεί να στηριχθεί στην ανισορροπία ισχύος, αλλά στην αμοιβαία αναγνώριση και στον επιμερισμό της εξουσίας. Η έννοια της «πολιτικής ισότητας», όπως έχει διατυπωθεί στα ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας, αφορά «ισότητα συμμετοχής», όχι «ισότητα κυριαρχίας». Αυτή η διάκριση είναι που σήμερα βρίσκεται στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης.
Η πολιτική ισότητα, καθορισμένη από τα ίδια τα Ηνωμένα Έθνη, αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του συμφωνημένου πλαισίου από το 1992 και του ψηφίσματος 716 του Συμβουλίου Ασφαλείας. Αντίθετα, η «κυριαρχική ισότητα» που προβάλλει η Άγκυρα και οι υποστηρικτές της στα κατεχόμενα σημαίνει κάτι τελείως διαφορετικό. Σημαίνει δύο οντότητες διεθνώς αναγνωρισμένες, με ίσο καθεστώς κυριαρχίας, που απλώς θα συνυπάρχουν στο νησί. Ουσιαστικά, πρόκειται για τη θεμελίωση της διχοτόμησης και της λύσης δύο κρατών. Ο Ερχιουρμάν γνωρίζει πως η χρήση του ίδιου όρου μπορεί να αποβεί πολιτικά μοιραία. Αν και δηλώνει ότι «οι Τουρκοκύπριοι είναι κυρίαρχοι, όπως και οι Ελληνοκύπριοι», τοποθετεί αυτή την «κυριαρχία» στο πλαίσιο της πολιτικής ισότητας εντός ενός ομόσπονδου συστήματος. Δεν ζητά, ούτε μπορεί νομικά να ζητήσει, την αναγνώριση του ψευδοκράτους ως ισότιμου διεθνώς κράτους. Αντίθετα, προσπαθεί να ανακτήσει την αξιοπιστία της τουρκοκυπριακής πλευράς ως παράγοντα λύσης, όχι διχοτόμησης.
Το μεγάλο στοίχημα για τον Ερχιουρμάν είναι να μεταφράσει τη ρητορική της «πολιτικής ισότητας» σε πρακτική πολιτική που να συνάδει με το συμφωνημένο πλαίσιο. Για να το πετύχει, θα χρειαστεί να κινηθεί σε τρία μέτωπα:
Πρώτον, να αναδείξει στο εσωτερικό τουρκοκυπριακό ακροατήριο ότι η πολιτική ισότητα είναι πιο ρεαλιστικός και ασφαλής δρόμος για την επιβίωση της κοινότητας απ’ ό,τι η απομόνωση των δύο κρατών. Ο δρόμος της «κυριαρχικής ισότητας» είναι αδιέξοδος, αφού δεν υπάρχει, ούτε διεθνής υποστήριξη, ούτε νομικό υπόβαθρο. Η πολιτική ισότητα, αντίθετα, αναγνωρίζεται ρητά από τον ΟΗΕ και αποτελεί προϋπόθεση για την πολιτική εκπροσώπηση των Τουρκοκυπρίων σε μια κοινή Κυπριακή Δημοκρατία.
Δεύτερον, να πείσει την Άγκυρα ότι η επιστροφή στο ομοσπονδιακό πλαίσιο δεν είναι ήττα, αλλά επαναφορά της διαδικασίας σε θεσμικό έδαφος που επιτρέπει διαπραγμάτευση και πολιτική διαχείριση των συμφερόντων της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο. Μια λύση δύο κρατών, χωρίς διεθνή νομιμοποίηση, δεν θα αναγνωριστεί ποτέ από την Ευρωπαϊκή Ένωση ή τα Ηνωμένα Έθνη, επομένως η τουρκική πολιτική επιρροή στο νησί θα παραμείνει εγκλωβισμένη στη «γκρίζα ζώνη» του μη αναγνωρισμένου υποτελούς σ’ αυτήν καθεστώτος.
Τρίτον, να διαμορφώσει και να επανέλθει στις συνομιλίες με συγκεκριμένο σχέδιο επανέναρξης συνομιλιών, εστιασμένο σε παραμέτρους που ήδη έχουν συμφωνηθεί, δηλαδή κοινό κράτος με μία κυριαρχία, μία διεθνή προσωπικότητα και μία ιθαγένεια, όπως προβλέπουν τα σχετικά ψηφίσματα του ΟΗΕ και το πλαίσιο Γκουτέρες (2017). Μόνο έτσι θα μπορεί να ισχυριστεί ότι η τουρκοκυπριακή πλευρά επιστρέφει στο τραπέζι, όχι για να παζαρέψει τη διχοτόμηση, αλλά για να συζητήσει τη διακυβέρνηση ενός κοινού μέλλοντος.
Τα ψηφίσματα 541 και 550 του Συμβουλίου Ασφαλείας είναι απολύτως σαφή. Η υποτελής στην Τουρκία «Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου» καταδικάζεται και δεν αναγνωρίζεται, και η μόνη νόμιμη κυβέρνηση είναι εκείνη της Κυπριακής Δημοκρατίας. Παράλληλα, τα ψηφίσματα 774, 1251 και 2561 καθορίζουν ότι η επιδιωκόμενη λύση είναι διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδία με συγκεκριμένα διατυπωμένη πολιτική ισότητα. Επομένως, κάθε προσπάθεια επαναδιατύπωσης της ισότητας ως «κυριαρχικής» αντίκειται, όχι μόνο στο πνεύμα, αλλά και στο γράμμα των αποφάσεων του ΟΗΕ.
Αν ο Ερχιουρμάν θέλει πραγματικά να αποστασιοποιηθεί από τον Τατάρ και να αποδείξει ότι εννοεί την επιστροφή στις συνομιλίες, πρέπει να τοποθετήσει τη θέση του εντός αυτής της νομιμότητας. Η αναφορά του στην «ισότητα στο πλαίσιο της κυριαρχίας» μπορεί να γίνει αποδεκτή μόνο αν εννοεί την ισότητα συμμετοχής μέσα σ’ ένα ενωμένο κυρίαρχο κράτος, όχι δύο ισότιμες κυριαρχίες. Οποιαδήποτε ασάφεια εδώ θα αποτελέσει παγίδα, γιατί θα επιτρέψει στην Άγκυρα να παρουσιάσει τις δηλώσεις του ως μεταμφιεσμένη αποδοχή της λύσης των δύο κρατών. Επομένως, για να καταστεί πειστικός διεθνώς, ο Ερχιουρμάν οφείλει να συνοδεύσει τις δηλώσεις του με πράξεις. Να αποδεχθεί, δηλαδή, ρητά το πλαίσιο Γκουτέρες, να αποκαταστήσει την αρμονική και εποικοδομητική επικοινωνία με τον ειδικό απεσταλμένο του ΟΗΕ, και να επανέλθει σε ουσιαστικές συνομιλίες. Αυτές οι κινήσεις θα αποτελέσουν το πρώτο βήμα αποστασιοποίησης από την πολιτική Τατάρ, και θα επιτρέψουν στον ΟΗΕ, στην Ευρωπαϊκή Ένωση να διαπιστώσουν πραγματική βούληση επανέναρξης των διαπραγματεύσεων. Από την άλλη, η Κυπριακή Δημοκρατία οφείλει να αποφύγει οποιαδήποτε ρητορική για την τουρκοκυπριακή ηγεσία, και να αναμένει από τον Ερχιουρμάν να κάμει τη θεωρία, πράξη. Αν ο Ερχιουρμάν καταφέρει να «σπάσει» τη γραμμή της Άγκυρας, πρέπει να βρει απέναντί του την ελληνοκυπριακή πλευρά έτοιμη να κινηθεί γρήγορα, με πολιτικό ρεαλισμό και διπλωματική ευελιξία.
Συμπερασματικά, ο Τουφάν Ερχιουρμάν κινείται πάνω σε τεντωμένο σχοινί. Αν παραμείνει πιστός στην έννοια της «πολιτικής ισότητας» όπως την ορίζει ο ΟΗΕ, έχει τη δυνατότητα να επαναφέρει τη διαδικασία του Κυπριακού σε γόνιμο έδαφος. Αν, ωστόσο, υποκύψει στην πίεση της Άγκυρας και επιτρέψει να ερμηνευθούν οι δηλώσεις του ως υποστήριξη της «κυριαρχικής ισότητας», τότε θα γίνει απλώς η πιο ήπια εκδοχή του ίδιου αδιεξόδου που δημιούργησε ο Τατάρ. Η ιστορική ευθύνη του είναι να δείξει ότι οι Τουρκοκύπριοι μπορούν να έχουν ισότητα χωρίς να διεκδικούν ξεχωριστή κρατική υπόσταση, και αξιοπρέπεια χωρίς να γίνονται δορυφόροι της Τουρκίας. Αυτός είναι ο δύσκολος, αλλά και ο μόνος δρόμος που μπορεί να οδηγήσει σε μια κοινή, ομοσπονδιακή και ευρωπαϊκή Κύπρο, όπως ορίζουν τα ψηφίσματα των Ηνωμένων Εθνών και το πνεύμα της συμφιλίωσης που παραμένει, έστω και υπό τέφρα, το βαθύτερο αίτημα του νησιού.
*Πανεπιστημιακού-ανθρωπολόγου, πρώην πρύτανη
