Η στάση της Γερμανίας να υποστηρίζει την ένταξη της Τουρκίας στο ευρωπαϊκό αμυντικό πρόγραμμα SAFE (Security Action for Europe), παρά τις έντονες αντιρρήσεις της Ελλάδας και της Κύπρου, αναδεικνύει με σαφήνεια το χάσμα αντίληψης εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) για το ποιοι όροι πρέπει να διέπουν τη συλλογική ασφάλεια και ποιοι δικαιούνται να συμμετέχουν σ’ αυτή. Η επιλογή του Βερολίνου, αν και παρουσιάζεται ως κίνηση με γνώμονα τη στρατηγική αυτονομία της Ευρώπης και την ενίσχυση της αμυντικής της βιομηχανίας, εγείρει βαθύτατα ερωτήματα για τη συνέπεια της Ένωσης απέναντι στις θεμελιώδεις αξίες της, αλλά και για τη θέση δύο κρατών μελών της που αντιμετωπίζουν την Τουρκία όχι ως ουδέτερο εταίρο, αλλά ως δύναμη που εξακολουθεί να αμφισβητεί, να απειλεί και να παραβιάζει την κυριαρχία τους.
Η Γερμανία επιχειρηματολογεί ότι η Ευρώπη δεν μπορεί να διαμορφώσει αποτελεσματική αμυντική πολιτική χωρίς τη συμμετοχή της Τουρκίας, μιας χώρας που διαθέτει τη δεύτερη μεγαλύτερη ένοπλη δύναμη στο ΝΑΤΟ και αναπτυσσόμενο βιομηχανικό τομέα με τεχνογνωσία στην παραγωγή drones, θωρακισμένων και πυραυλικών συστημάτων. Το Βερολίνο θεωρεί ότι η Άγκυρα, παρά τις πολιτικές της παρεκκλίσεις, είναι στρατηγικά απαραίτητη ως γέφυρα προς τη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια και τη Μαύρη Θάλασσα, περιοχές κρίσιμες για την ενεργειακή και αμυντική ασφάλεια της Ευρώπης. Στο πλαίσιο αυτό, η Γερμανία υποστηρίζει ότι η συμμετοχή της Τουρκίας στο SAFE δεν θα πρέπει να ιδωθεί ως επιβράβευση, αλλά ως πρακτική αναγνώριση της σημασίας της. Η ίδια τάσσεται υπέρ μιας «ρεαλιστικής ένταξης» τρίτων χωρών στο πρόγραμμα, με την πρόνοια ότι το 65% της αξίας κάθε ευρωπαϊκού εξοπλισμού θα προέρχεται από κράτη της Ένωσης και το υπόλοιπο 35% μπορεί να καλύπτεται από εταίρους όπως η Τουρκία, η Νορβηγία ή η Ουκρανία.
Η θέση αυτή εκφράζει την ευρύτερη στρατηγική του Βερολίνου, που εδώ και δεκαετίες προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στην ευρωπαϊκή συνοχή και στις οικονομικές και γεωπολιτικές του σχέσεις με την Άγκυρα. Η Γερμανία βλέπει την Τουρκία ως κρίσιμο παράγοντα σταθερότητας στο μεταναστευτικό και στη Μέση Ανατολή, αλλά και ως χώρα που μπορεί να συνεισφέρει ουσιαστικά στην ευρωπαϊκή άμυνα με χαμηλότερο κόστος και υψηλή παραγωγική δυναμικότητα. Ωστόσο, αυτή η προσέγγιση παραγνωρίζει ότι η Τουρκία δεν είναι απλώς ένας εξωτερικός εταίρος, αλλά μια δύναμη που αμφισβητεί συστηματικά τη διεθνή νομιμότητα στην Ανατολική Μεσόγειο, κατέχει έδαφος κράτους μέλους της ΕΕ και διατηρεί ρήτρα πολέμου (casus belli) εναντίον ενός άλλου. Η στήριξη της γερμανικής κυβέρνησης, λοιπόν, προς την τουρκική συμμετοχή στο SAFE δεν μπορεί παρά να ερμηνευθεί ως πολιτικό μήνυμα προτεραιότητας των βιομηχανικών και οικονομικών συμφερόντων έναντι της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης και της θεσμικής συνέπειας.
Η Ελλάδα και η Κύπρος αντιδρούν έντονα, επισημαίνοντας ότι η ένταξη της Τουρκίας στο SAFE συνιστά ευθεία πρόκληση απέναντι στις αρχές της ΕΕ. Ο υπουργός Άμυνας, Νίκος Δένδιας, υπογράμμισε ότι δεν είναι δυνατόν μια χώρα που απειλεί με πόλεμο κράτος μέλος να συμμετέχει σε ευρωπαϊκό πρόγραμμα άμυνας, ενώ ο Κύπριος υπουργός Εξωτερικών Κωνσταντίνος Κόμπος μίλησε για «αντίφαση αξιών», τονίζοντας ότι η ΕΕ δεν μπορεί να χρηματοδοτεί αμυντικά προγράμματα από τα οποία ενδέχεται να επωφεληθεί ένας κατοχικός στρατός. Για την Αθήνα και τη Λευκωσία, το SAFE δεν είναι ένα τεχνικό πρόγραμμα εξοπλισμών, αλλά μια δοκιμασία πολιτικής συνοχής. Είτε η ΕΕ λειτουργεί ως ένωση αρχών, είτε μετατρέπεται σε έναν μηχανισμό εργαλειακής πολιτικής, όπου οι ισχυροί επιβάλλουν τις δικές τους γεωπολιτικές προτεραιότητες.
Η γερμανική επιλογή, παρά την επιφανειακή της λογική, προκαλεί σειρά κρίσιμων προβλημάτων για την ΕΕ. Πρώτον, αντιστρέφει τον ίδιο τον σκοπό του προγράμματος SAFE, που είναι η ενίσχυση της αμυντικής αυτονομίας της Ένωσης μέσω ευρωπαϊκής παραγωγής και ελέγχου. Η συμμετοχή τρίτης χώρας, όπως η Τουρκία, με ποσοστό 35%, ουσιαστικά επαναφέρει εξαρτήσεις που το SAFE υποτίθεται πως ήρθε να μειώσει. Δεύτερον, δημιουργεί ρήγμα πολιτικής εμπιστοσύνης εντός της ΕΕ, αφού δείχνει ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται όχι βάσει ομοφωνίας, αλλά με «ειδική πλειοψηφία», αφήνοντας εκτεθειμένα μικρότερα κράτη όπως η Κύπρος. Τρίτον, ενισχύει τον κίνδυνο η Τουρκία να αποκτήσει θεσμικό πάτημα σε κρίσιμες δομές της ευρωπαϊκής άμυνας, αποκτώντας πρόσβαση σε τεχνολογίες, δεδομένα και διαδικασίες που μπορούν να αξιοποιηθούν και εκτός του ευρωπαϊκού πλαισίου. Τέλος, υπονομεύει τη συνοχή της Ένωσης ως κοινότητας αξιών, καθώς αποδέχεται να συνεργάζεται αμυντικά με μια χώρα που παραβιάζει ανοιχτά διεθνείς συνθήκες, κατέχει παράνομα ευρωπαϊκό έδαφος, απειλεί την κυριαρχία κρατών μελών, και καταπατά ανθρώπινα δικαιώματα πολιτών τόσο στην Τουρκία όσο και στη ΕΕ.
Για την Ελλάδα και την Κύπρο, η απάντηση δεν μπορεί να περιοριστεί σε δηλώσεις διαμαρτυρίας. Απαιτείται συντονισμένη και μεθοδική στρατηγική, τόσο εντός της ΕΕ όσο και εκτός αυτής. Στο εσωτερικό πλαίσιο, Αθήνα και Λευκωσία οφείλουν να λειτουργήσουν ως ενιαίο διπλωματικό μέτωπο, επιμένοντας στη θέσπιση ρητής ρήτρας κυριαρχίας ως προϋπόθεσης για τη συμμετοχή οποιασδήποτε τρίτης χώρας στο SAFE. Μπορούν να αξιοποιήσουν τη στήριξη κρατών όπως η Γαλλία, που παραδοσιακά συμμερίζεται τις επιφυλάξεις τους έναντι της Τουρκίας, και να ζητήσουν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τη θεσμοθέτηση μηχανισμού παρακολούθησης της συμμόρφωσης στο πνεύμα και στο γράμμα του προγράμματος SAFE. Ένας τέτοιος μηχανισμός θα μπορούσε να προβλέπει την τόσο τη συμμετοχή, όσο και την αναστολή συμμετοχής οποιασδήποτε χώρας παραβιάζει κυριαρχικά δικαιώματα κράτους μέλους ή εμπλέκεται σε επιθετικές ενέργειες στην περιφέρειά του. Παράλληλα, η Κύπρος και η Ελλάδα έχουν τη δυνατότητα να εξετάσουν νομικά μέσα, όπως η προσφυγή στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εφόσον θεωρήσουν ότι παραβιάζεται το δικαίωμα ισότιμης συμμετοχής και ασφάλειας των κρατών μελών.
Σε εξωτερικό επίπεδο, η Ελλάδα και η Κύπρος μπορούν να ενισχύσουν τις περιφερειακές τους συμμαχίες στην Ανατολική Μεσόγειο. Η αμυντική συνεργασία με το Ισραήλ, την Ιορδανία και την Αίγυπτο, με εμπλοκή και των ΗΠΑ, έχει ήδη προσδώσει στα δύο κράτη ρόλο πυλώνα σταθερότητας, ενώ η στενότερη στρατηγική συνεργασία με τις ΗΠΑ, μέσω αμυντικών συμφωνιών και κοινών προγραμμάτων, προσφέρει μια εναλλακτική πλατφόρμα εξοπλιστικής και τεχνολογικής ανάπτυξης εκτός των ορίων της ΕΕ. Η δημιουργία ενός περιφερειακού πλαισίου ασφάλειας, όπου θα συμμετέχουν δημοκρατικά και αξιόπιστα κράτη της Μεσογείου, μπορεί να λειτουργήσει ως αντίβαρο στη γερμανική επιλογή, καθιστώντας σαφές ότι η ασφάλεια της περιοχής δεν μπορεί να οικοδομηθεί πάνω σε επιλεκτικές συμμαχίες.
Το πιο κρίσιμο, ωστόσο, είναι το στρατηγικό μήνυμα που πρέπει να σταλεί προς το Βερολίνο και την υπόλοιπη Ευρώπη. Ότι, δηλαδή, η ασφάλεια δεν μπορεί να διαχωρίζεται από τη νομιμότητα και πως καμιά πολιτική σταθερότητας δεν μπορεί να βασίζεται στην ανοχή επιθετικών ενεργειών. Η Ευρώπη που φιλοδοξεί να αποκτήσει στρατηγική αυτονομία δεν μπορεί να υπονομεύει τα ίδια της τα θεμέλια για λόγους βραχυπρόθεσμου ρεαλισμού και εξυπηρέτησης οικονομικών και βιομηχανικών συμφερόντων ορισμένων κρατών μελών. Αντίθετα, οφείλει να επιβραβεύει εκείνες τις χώρες που αποτελούν παράγοντες σταθερότητας, δικαίου και αξιών. Η Ελλάδα και η Κύπρος έχουν, επομένως, τη δυνατότητα να αναδείξουν ότι η ευρωπαϊκή ασφάλεια δεν είναι θέμα γεωγραφικής ισχύος, αλλά πολιτικού ήθους και σεβασμού ευρωπαϊκών αρχών, κανόνων, και διεθνούς δικαίου.
Συμπερασματικά, η γερμανική στάση στο ζήτημα του SAFE, αν και θεωρητικά εντάσσεται στη λογική της ενίσχυσης της ευρωπαϊκής άμυνας, καταδεικνύει τα όρια του ευρωπαϊκού ρεαλισμού και οικονομικού συμφέροντος όταν αυτά συγκρούονται με τις αρχές, τις αξίες και τη συνοχή της Ένωσης. Για την Κύπρο και την Ελλάδα, η πρόκληση δεν είναι μόνο να αποτρέψουν την άνευ όρων συμμετοχή της Τουρκίας, αλλά να θέσουν τον πήχη για το τι σημαίνει ευρωπαϊκή αμυντική συνεργασία στον 21ο αιώνα. Ένα πλαίσιο που δεν θα ανέχεται επιθετικές συμπεριφορές και παραβίαση του διεθνούς δικαίου, που θα στηρίζεται στη διαφάνεια και στην αλληλεγγύη, και που θα εξασφαλίζει ότι η κυριαρχία κανενός κράτους μέλους δεν θα μένει απροστάτευτη. Αν η Ευρώπη θέλει να είναι ένωση αξιών και όχι συμφερόντων, τότε η στάση της απέναντι στην Τουρκία στο πρόγραμμα SAFE θα αποτελέσει την πιο ηχηρή δοκιμασία της.
*Πανεπιστημιακού-ανθρωπολόγου, πρώην πρύτανη
