Ποιος έχει την αίσθηση σήμερα ότι η Δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα που δεν διατρέχει άμεσο κίνδυνο; Αν πάμε μερικές δεκαετίες πίσω, το πολίτευμα αυτό σήμερα, είτε ως θεσμικό οικοδόμημα είτε ως κουλτούρα διαλόγου και λήψης αποφάσεων, κινδυνεύει πολύ περισσότερο απ’ ό,τι πριν 20 ή 30 χρόνια. Ποιος είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τη Δημοκρατία στην Κύπρο και αλλού; Μάλλον η διογκούμενη έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών ότι το πολίτευμα αυτό λειτουργεί προς το συμφέρον τους. Διερωτάται ο κάθε πολίτης αν, για παράδειγμα, οι τελευταίοι διορισμοί γενικών διευθυντών και ο μίνι ανασχηματισμός που έκανε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εξυπηρετούν το δημόσιο συμφέρον. Συνιστούν μήπως ανάληψη ευθύνης για τις καταστροφικές πυρκαγιές του Καλοκαιριού και για τους θανάτους λόγω αερόσακων Takata; Στέλνουν μήνυμα αξιοκρατίας, ότι δηλαδή οι αναποτελεσματικοί έφυγαν και μπήκαν κάποιοι καλύτεροι; Αν η πλειοψηφία των πολιτών θεωρεί ότι αποσκοπούν περισσότερο στην τακτοποίηση ημετέρων, όπως, π.χ. ο σύζυγος της υφυπουργού κ. Πική και κυρίως στην ικανοποίηση μιας πολιτικά αρρωστημένης φιλοδοξίας του κ. Προέδρου να επανεκλεγεί έναντι οποιουδήποτε κόστους στην προεδρία το 2028, τότε, ναι, η Δημοκρατία κινδυνεύει.
Οι ενδείξεις
Πολλοί δημοσιογράφοι και αναλυτές στρέφουν το βλέμμα τους στις ΗΠΑ ξεκινώντας από την πρώτη θητεία Τραμπ, σε μια προσπάθεια να εντοπίσουν τις πρώτες ενδείξεις δημοκρατικής φθοράς. Η πίεση στο δημοκρατικό σύστημα εντοπίζεται σε φαινόμενα:
• Πόλωσης και παραπληροφόρησης που διαβρώνουν την εμπιστοσύνη στους θεσμούς.
• Ανόδου στην εξουσία αυταρχικών ή λαϊκιστικών ηγετών που αμφισβητούν τα αντίβαρα εξουσίας.
• Υποβάθμισης ανεξάρτητων Αρχών και ΜΜΕ.
• Παρακολουθήσεων και ψηφιακού ελέγχου που περιορίζουν ελευθερίες.
• Κόπωσης των πολιτών με αποτέλεσμα τη χαμηλή συμμετοχή και εν γένει την απομάκρυνσή τους από την πολιτική.
Σε πολλές χώρες, ειδικά εκτός Ευρώπης (Ρωσία-Τουρκία-Ουκρανία-Ιράν-Συρία-Λιβύη), αυτές οι τάσεις έχουν ήδη οδηγήσει σε δημοκρατική καταβαράθρωση ή σε εμφύλια διένεξη.
Θεσμικές άμυνες
Από την άλλη η Δημοκρατία δεν καταρρέει εύκολα, αφού στα σοβαρά κράτη λειτουργούν ισχυρές θεσμικές άμυνες, υπάρχει ανεξάρτητη Δικαιοσύνη, υπάρχουν ΜΚΟ, ενεργοί πολίτες, μάχιμοι δημοσιογράφοι αλλά και ευρωπαϊκές και διεθνείς διασφαλίσεις. Το βασικό ερώτημα, για όλους εμάς εδώ, είναι πόσο σοβαρό κράτος είναι η Κύπρος.
Στις ΗΠΑ τα ΜΜΕ κατάφεραν να αντιδράσουν και να ξεπεράσουν τις ανοίκειες επιθέσεις Τραμπ, ακόμα και το συμπολιτευόμενο FOX απέσυρε την απόλυτη στήριξή του στη δεύτερη θητεία του Αμερικανού Προέδρου ασκώντας του κατά καιρούς αυστηρή κριτική. Η δικαιοσύνη στις ΗΠΑ κυνήγησε μέχρι και λίγο πριν την εκλογή του τον Τραμπ βάζοντας στη φυλακή κάποιους συνεργάτες του. Στην Ευρώπη το σύστημα έβαλε επίσης στη φυλακή τον Γάλλο Πρόεδρο Σαρκοζί, οδήγησε ενώπιον της δικαιοσύνης τη Μαρί Λεπέν αλλά και την πρώην ύπατη εκπρόσωπο Εξωτερικής Πολιτικής της ΕΕ, Φεντερίκα Μογκερίνι. Τίποτε από τα πιο πάνω βέβαια δεν είναι αρκετό αφού κινούνται στη λογική too little too late. Στην Κύπρο τα πράγματα λόγω μικρής κοινωνίας και γνωριμιών είναι ακόμα χειροτέρα. Τίποτε δεν προχωρά σε αυτούς τους τομείς, με τις περισσότερες έρευνες να βρίσκονται θαμμένες σε σκοτεινά συρτάρια.
Ο πραγματικός κίνδυνος
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για μια Δημοκρατία σήμερα είναι «σιωπηλός» και λειτουργεί περίπου όπως ο καρκίνος. Δεν χρειάζονται πλέον τανκς να αιματοκυλίσουν τους δρόμους για να ανέβουν κάποιοι δικτάτορες στην εξουσία. Ο κίνδυνος ελλοχεύει εξαιτίας της σταδιακής αποδυνάμωσης της εμπιστοσύνης, σε σημείο που το πολίτευμα να λειτουργεί τυπικά και όχι ουσιαστικά μέχρι να μολυνθεί και το τελευταίο του κύτταρο.
Ο κίνδυνος προέρχεται:
• όταν η κοινωνία συνηθίζει στη διάβρωση: Οι πολιτικοί σε κλέβουν μπροστά στα μάτια σου, η Αστυνομία σε ορισμένες περιπτώσεις λειτουργεί ως σύμμαχος του παρακράτους, το κράτος λειτουργεί ως θεματοφύλακας μιας ομάδας οικονομικά προνομιούχων οι οποίοι έχουν διευρύνει το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών αποδυναμώνοντας τη μεσαία τάξη αλλά κανένας δεν αντιδρά. Ο καπιταλισμός έχει ως κίνητρο και το κέρδος αλλά λειτουργεί με βάση κανόνες οι οποίοι, αν δεν επιθυμεί το κράτος να οδηγήσουν σε κρίση και κοινωνική αναταραχή, πρέπει να τηρούνται. Η παρατήρησή μου είναι εμπειρική αλλά πιστεύω ότι όσο μεγαλώνει το χάσμα πλουσίων και φτωχών σε μια χώρα τόσο μεγαλώνει και το ποσοστό διαφθοράς.
• όταν οι θεσμοί θεωρούνται «δικαστικά εργαλεία», αντί να λειτουργούν ως ουδέτερα, ανεξάρτητα όργανα: Σε αυτή την περίπτωση, χρησιμοποιούνται ή φαίνεται να χρησιμοποιούνται για την εξυπηρέτηση σκοπιμοτήτων. Στην Κύπρο, π.χ. ο τέως Γενικός Ελεγκτής επιχειρεί να εμπεδώσει την άποψη ότι η Νομική Υπηρεσία είναι όργανο του εκάστοτε Προέδρου της Δημοκρατίας, ενώ οι δικαστικές Αρχές έχουν αναλάβει εργολαβικά να τον πλήξουν ως άνθρωπο και ως πολιτικό. Την ίδια στιγμή η Νομική Υπηρεσία αντιστέκεται στην κατάργηση του ανέλεγκτου nolle prosequi που ασκούν ενίοτε καταχρηστικά οι επικεφαλής της Νομικής Υπηρεσίας. Όλοι αντιλαμβανόμαστε ότι αν ο πολίτης θεωρεί ότι ένας θεσμός δεν λειτουργεί ανεξάρτητα παύει να τον εμπιστεύεται αφού εκλαμβάνει κάθε του απόφαση ως πολιτική πράξη και όχι ως αντικειμενική κρίση.
• όταν η πολιτική γίνεται tribal και όχι θεσμική: Αν ανήκεις σήμερα στον κύκλο αυτών που υποστήριξαν τον Νίκο Χριστοδουλίδη στις Προεδρικές του 2023, αν περισσότερο είσαι συγγενής ή φίλος ή κουμπάρος του Προέδρου της Δημοκρατίας αλλά και της πρώτης κυρίας, τότε, έχεις πολιτικό μέλλον, είσαι επιλέξιμος για προαγωγή ή και για κάποιο διορισμό σε διάφορους κρατικούς ή ημικρατικούς οργανισμούς. Οδηγούμαστε επί Νίκου Χριστοδουλίδη στην κατάργηση της πολιτικής και μπαίνουμε σε μια διεργασία φυλετική. Εν τοιαύτη περιπτώσει η φυλή Χριστοδουλίδη δείχνει να διαχωρίζεται και να μην μπορεί να λειτουργήσει πλέον στο πλαίσιο μιας συλλογικής διαδικασίας επίλυσης προβλημάτων. Κινείται περισσότερο στη λογική της σύγκρουσης «ομάδων» που παλεύουν για επικράτηση, με τα σύμβολα και τα ταττού της ομάδας να δημιουργούν μια ταυτότητα πιο σημαντική από τα επιχειρήματα.
Αν αυτή τη νοοτροπία -η οποία δεν οφείλεται μόνο στον κ. Χριστοδουλίδη- την εξακτινώσουμε κοινωνικά, θα δούμε ότι σταδιακά οι πολίτες δεν αξιολογούν πλέον θέσεις, δεδομένα ή πολιτικές. Αξιολογούν «ποιος το είπε» και «σε ποια φυλή ανήκει». Η πολιτική μετατρέπεται σε ποδόσφαιρο με καλύτερο παράδειγμα τα τελευταία χρόνια τους οπαδούς της ΑΕΛ κόντρα στους οπαδούς του Απόλλωνα, οι οποίοι έχουν σμικρύνει εντυπωσιακά την απόσταση μεταξύ ποδοσφαιρικών χούλιγκαν και πολιτικών κάφρων. Έχει καταλάβει κανείς για ποιον λόγο σφάζονται οι Κίτρινοι με τους Μπλε στη Λεμεσό; Ο αντίπαλος και στην πολιτική και το ποδόσφαιρο δεν είναι απλώς κάποιος με διαφορετικές ιδέες που πρέπει να σεβόμαστε αλλά απειλή. Αυτό οδηγεί σε υπερβολές, συνωμοσιολογίες με τον λόγο «εμείς εναντίον αυτών» να γίνεται κυρίαρχος.
Θα σωθεί;
Μπορούμε να σώσουμε τη Δημοκρατία; Η Δημοκρατία σήμερα δεν βρίσκεται σε κατάσταση άμεσης κατάρρευσης αλλά δοκιμάζεται. Αντιμετωπίζει έναν «μακροχρόνιο πόλεμο φθοράς», όπου η επιβίωση εξαρτάται από τη λειτουργία φιλελεύθερων και ανταγωνιστικών θεσμών, από την ποιότητα της ενημέρωσης, από την πολιτική παιδεία των πολιτών και την ικανότητα των κοινωνιών να αντιστέκονται στην πόλωση. Για να τα πετύχουμε αυτά, χρειαζόμαστε πολιτικούς με όραμα. Απαιτείται κυρίως ένας προγραμματισμός δύο τουλάχιστον γενεών σε επίπεδο παιδείας.
