«Η αποκατάσταση των καμένων περιοχών της Κύπρου δεν είναι μια απλή τεχνική διαδικασία, είναι μια πράξη ευθύνης απέναντι στη φύση και στις επόμενες γενιές», επισημαίνει στον «Π» ο δρ Δημήτρης Τσάλτας, καθηγητής Γεωργικής Μικροβιολογίας και Βιοτεχνολογίας και πρόεδρος του Τμήματος Γεωπονικών Επιστημών, Βιοτεχνολογίας και Επιστήμης Τροφίμων του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου. Όπως εξηγεί, με αφορμή την καταστροφική πυρκαγιά στη Λεμεσό και τον ενθουσιασμό που επικρατεί από Οργανώσεις και πολίτες για άμεση αναδάσωση των περιοχών, η σωστή ισορροπία ανάμεσα στη φυσική αναγέννηση, την επιστημονικά τεκμηριωμένη αναδάσωση και την αξιοποίηση καινοτόμων τεχνικών μπορεί να μετατρέψει την καταστροφή σε ευκαιρία, με το «να ξαναχτίσουμε το φυσικό μας κεφάλαιο με ανθεκτικότητα, βιοποικιλότητα και σοφία». Ο δρ Τσάλτας τονίζει, μεταξύ άλλων, πως «η μάχη κατά των πυρκαγιών δεν κερδίζεται μόνο με πυροσβεστικά μέσα αλλά και με έξυπνη, προληπτική και συμμετοχική διαχείριση του πρασίνου». Σημειώνει δε ότι οι πρώτοι μήνες μετά τη φωτιά είναι καθοριστικοί, καθώς αν η γη μένει εκτεθειμένη απειλείται από διάβρωση, πλημμύρες και την εισβολή ξενικών ειδών. Η βιοποικιλότητα, προσθέτει, «είναι το ισχυρότερο μας όπλο, ενώ η συμβολή των τοπικών κοινωνιών μπορεί να κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία κάθε σχεδίου αποκατάστασης».
Mετά τη φονική πυρκαγιά στη Λεμεσό, ποια είναι τα πρώτα βήματα που πρέπει να γίνουν για την αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος στις καμένες περιοχές;
Η εμπειρία δείχνει ότι οι πρώτοι μήνες μετά από μια μεγάλη πυρκαγιά είναι καθοριστικοί. Αν η γη μείνει εκτεθειμένη, οι κίνδυνοι είναι άμεσοι: διάβρωση του εδάφους λόγω έλλειψης βλάστησης, κατολισθήσεις και πλημμυρικά φαινόμενα σε έντονες βροχοπτώσεις, απώλεια οργανικής ουσίας και γόνιμου εδάφους που μπορεί να χρειαστούν δεκαετίες για να αποκατασταθούν αλλά και εισβολή ξενικών ειδών, (πχ Acacia saligna), που καταλαμβάνουν γρήγορα τις γυμνές εκτάσεις και δυσκολεύουν την επανεγκατάσταση των ιθαγενών φυτών.
Η πρώτη αντίδραση πρέπει να είναι η λεπτομερής αξιολόγηση των ζημιών στο περιβάλλον και ακολούθως η προστασία του εδάφους. Αυτό σημαίνει δημιουργία μικρών κορμοφραγμάτων, χρήση οργανικών υπολειμμάτων για επικάλυψη, μικροκατασκευές για συγκράτηση νερού και χώματος και, πάνω από όλα, αποφυγή βαριάς υλοτομίας και εντατικής βόσκησης. Η παρακολούθηση των καμένων περιοχών με σύγχρονα τεχνολογικά μέσα θα είναι καταλυτική για την αποτελεσματική διαχείριση αλλά και τη συλλογή πολύτιμων πληροφοριών για ακόμα πιο καίρια αντιμετώπιση στο μέλλον.
Υπάρχουν κίνδυνοι
Ποιοι είναι οι βασικοί κίνδυνοι αν η γη μείνει εκτεθειμένη χωρίς άμεσες παρεμβάσεις; Υπάρχει πιθανότητα διάβρωσης ή πλημμυρικών φαινομένων;
Ένα ενδεικτικό χρονοδιάγραμμα δείχνει πόσο κρίσιμη είναι η έγκαιρη δράση. Εκτός από την απώλεια των φυτών που σκιάζουν το έδαφος και με τις ρίζες τους το συγκρατούν, η θερμότητα μπορεί να δημιουργήσει ένα υδρόφοβο στρώμα (κρούστα) που δυσκολεύει την απορρόφηση νερού. Το έδαφος στις καμένες περιοχές χάνει γρήγορα την οργανική ύλη του, οι μικροοργανισμοί και τα μικρά ζώα, που βοηθούν στην ισορροπία του οικοσυστήματος, δεν βρίσκουν καταφύγιο και μειώνονται. Όλα αυτά είναι σημαντικά στοιχεία που καθυστερούν την αναγέννηση. Στους πρώτους έξι μήνες, ο κίνδυνος διάβρωσης, πλημμυρών και εμφάνισης εισβολικών φυτών είναι εξαιρετικά υψηλός. Από τους έξι έως τους δεκαοκτώ μήνες, αρχίζει η φυσική αναγέννηση με σπορόφυτα πεύκου και αναβλάστηση μακκίας βλάστησης αλλά η βόσκηση μπορεί εύκολα να καταστρέψει αυτή τη νέα βλάστηση. Στα δύο με πέντε χρόνια, το τοπίο αποκτά κάλυψη, όμως απαιτείται παρακολούθηση και ενίσχυση, ιδιαίτερα σε πρανή και περιοχές μεγάλης έντασης καύσης. Μετά την πενταετία, αν η φυσική αναγέννηση έχει επιτύχει, η βλάστηση μπορεί να αυτοσυντηρηθεί. Διαφορετικά, χρειάζεται συμπληρωματική αναδάσωση.
Τι πρέπει να γνωρίζουν οι κάτοικοι σχετικά με την αναδάσωση; Υπάρχουν συγκεκριμένα είδη δέντρων που είναι πιο ανθεκτικά στις πυρκαγιές και ενδείκνυνται για φύτευση στην περιοχή της Λεμεσού;
Η κυπριακή χλωρίδα έχει εξελιχθεί σε συνθήκες όπου οι φωτιές δεν είναι σπάνιες. Γι’ αυτό πολλά είδη αναγεννώνται φυσικά. Το τραχύπευκο (Pinus brutia) σποροβλαστάνει μαζικά μετά τη φωτιά, εκμεταλλευόμενο τα κουκουνάρια που ανοίγουν με τη θερμότητα. Το πουρνάρι (Quercus coccifera), η κουμαριά (Arbutus andrachne), ο σχίνος (Pistacia lentiscus) και η μυρτιά (Myrtus communis) αναβλαστάνουν από τις ρίζες και τον κορμό.
Η ενίσχυση της φυσικής αναγέννησης είναι συχνά πιο αποδοτική και οικολογικά ισορροπημένη από τη μαζική φύτευση. Αυτό προϋποθέτει προστασία από βόσκηση, έλεγχο εισβολικών ειδών και στοχευμένες φυτεύσεις μόνο όπου λείπουν σποροπηγές ή υπάρχει σοβαρή διάβρωση. Απαιτείται υπομονή και παρατηρητικότητα και οι κάτοικοι μπορούν να βοηθήσουν με την προστασία (π.χ. περίφραξη από κατσίκια, αποφυγή φωτιάς, φροντίδα νεαρών φυτών) και όχι μόνο με τη φύτευση. Μπορούν να καταγράφουν στοιχεία της ανάπτυξης ειδών σε ειδικές ψηφιακές πλατφόρμες αναφοράς (crowd sourcing, community science) ακόμα και με ιπτάμενα μέσα (drones) που σήμερα πολλοί διαθέτουν. Η ημιορεινή Λεμεσός έχει τυπικό μεσογειακό κλίμα, άρα τα είδη που προτείνονται είναι: Τραχεία πεύκη (Pinus brutia), χαρουπιά (Ceratonia siliqua), ελιά (Olea europaea var. sylvestris – αγριελιά), δρυς η αειθαλής (Quercus coccifera-πουρνάρι), σχίνος (Pistacia lentiscus), κουμαριά (Arbutus andrachne), ακακία κυπριακή (Acacia cyanophylla –μόνο σε ελεγχόμενη χρήση).
Τι να φυτέψουμε
Υπάρχουν φυτά ή θάμνοι που λειτουργούν ως φυσικοί «φραγμοί» στη φωτιά και θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να προστατεύσουν κατοικίες και περιουσίες;
Ορισμένα φυτά λειτουργούν ως πράσινες ασπίδες γύρω από κατοικίες και οικισμούς. Η χαρουπιά, η αγριελιά και οι πλατύφυλλοι θάμνοι με υγρά φύλλα δημιουργούν φυσικούς φραγμούς που μειώνουν τη διάδοση της φωτιάς (επίσης σχίνος, δάφνη, κουμαριά, αμπέλι, καθώς και διάφορα καλλωπιστικά με σαρκώδη φύλλα, π.χ. αλόη, παχύφυτα, κακτοειδή). Αντίθετα, πεύκα και ευκάλυπτοι πρέπει να φυτεύονται με φειδώ και σε απόσταση από οικισμούς, καθώς αυξάνουν τον κίνδυνο εξάπλωσης.
Πόσο σημαντικό είναι να διατηρηθεί η βιοποικιλότητα στην επιλογή φυτών και όχι να στηριχτούμε σε μονοκαλλιέργειες;
Η εμπειρία έχει δείξει ότι οι μονοκαλλιέργειες, όπως φυτείες αποκλειστικά με πεύκα, είναι ευάλωτες σε πυρκαγιές, ασθένειες και κλιματικές ακραίες καταστάσεις. Η ποικιλία φυτικών ειδών εξασφαλίζει μεγαλύτερη ανθεκτικότητα σε πιέσεις, πλουσιότερο οικοσύστημα για πουλιά και έντομα αλλά και σταδιακή και ισορροπημένη αποκατάσταση του τοπίου. Η βιοποικιλότητα όμως δεν περιορίζεται στους οργανισμούς που βλέπουμε. Μανιτάρια, μικροοργανισμοί, μικροσκοπικά ζώα αποτελούν κρίκους σε μια αλυσίδα που διασφαλίζει την υγεία του οικοσυστήματος. Οι μυκόρριζες βοηθούν τα δέντρα να απορροφούν θρεπτικά στοιχεία, οι μέλισσες και οι επικονιαστές στηρίζουν την αναπαραγωγή φυτών, ενώ τα πουλιά μεταφέρουν σπόρους σε νέες περιοχές. Η διατήρηση της βιοποικιλότητας σημαίνει διατήρηση αυτών των αλληλεξαρτήσεων και τελικά μια πληθώρα οικολογικών υπηρεσιών που πολλές φορές δεν μπορούμε να φανταστούμε (σκίαση, γονιμότητα, τουρισμός, άγρια εδώδιμα μανιτάρια και πολλά άλλα).
Με ποια επιστημονικά κριτήρια καθορίζεται η καταλληλότητα ενός φυτού για αναδάσωση σε καμένες περιοχές της Κύπρου; Παίζουν ρόλο το ριζικό σύστημα, η αντοχή στην ξηρασία ή η ταχύτητα ανάπτυξης;
Η επιλογή φυτών για αναδάσωση στην Κύπρο πρέπει να στηρίζεται σε επιστημονικά κριτήρια που εξασφαλίζουν οικολογική σταθερότητα και ανθεκτικότητα. Κρίσιμη είναι η προσαρμοστικότητα στο ξηροθερμικό κλίμα, με είδη ανθεκτικά στην ξηρασία και τη ζέστη, ενώ τα ιθαγενή φυτά διατηρούν τη βιοποικιλότητα και στηρίζουν τις τοπικές οικολογικές σχέσεις. Μεγάλη αξία έχουν όσα αναγεννώνται φυσικά μετά τη φωτιά, όπως το Pinus brutia μέσω σποροβλάστησης και η κουμαριά, το πουρνάρι ή ο σχίνος μέσω πρεμνοβλάστησης. Σημαντικός είναι και ο τύπος του ριζικού συστήματος: τα βαθιά ριζικά συστήματα σταθεροποιούν πρανή και εξασφαλίζουν νερό, ενώ τα επιφανειακά μειώνουν τη διάβρωση· ο συνδυασμός τους ενισχύει την ισορροπία. Χρειάζεται επίσης μίξη ταχυαυξών ειδών, που προσφέρουν άμεση κάλυψη, με μακρόβια που εγγυώνται μακροχρόνια σταθερότητα, όπως ο συνδυασμός σχίνου ή μυρτιάς με χαρουπιά ή αγριελιά. Παράλληλα, οι οικολογικές λειτουργίες –από τη συγκράτηση εδάφους έως την παροχή τροφής και καταφυγίου– πρέπει να συνεκτιμώνται, όπως και η ευφλεκτότητα, με προτίμηση σε λιγότερο εύφλεκτα είδη. Η βέλτιστη στρατηγική είναι ένα μωσαϊκό φυτών που δημιουργεί πολυεπίπεδο και ανθεκτικό οικοσύστημα απέναντι στην κλιματική κρίση.
Επηρεάζει η κλιματική αλλαγή
Με δεδομένη την κλιματική κρίση και τις αυξανόμενες θερμοκρασίες, πρέπει να αλλάξει ο τρόπος που προσεγγίζουμε την αναδάσωση και τη διαχείριση του πρασίνου γύρω από κοινότητες;
Η κλιματική αλλαγή με τις αυξημένες θερμοκρασίες και τις παρατεταμένες ξηρασίες μάς αναγκάζει να αλλάξουμε προσέγγιση. Δεν αρκεί πλέον η απλή φύτευση δέντρων αλλά χρειάζεται σχεδιασμός με βάση την ανθεκτικότητα. Αυτό σημαίνει διαχείριση καύσιμης ύλης με καθαρισμούς, αραιώσεις και αντιπυρικές ζώνες, καλύτερη διαχείριση του νερού με συλλογή και επαναχρησιμοποίηση, καθώς και αγροδασικά συστήματα που συνδυάζουν δέντρα και καλλιέργειες, αυξάνοντας την ανθεκτικότητα των κοινοτήτων.
Στο πλαίσιο της αποκατάστασης, θα ήταν σκόπιμη η χρήση σύγχρονων μεθόδων, όπως βιοτεχνολογικές τεχνικές ή ειδικά υποστρώματα εδάφους, για να επιταχυνθεί η αναδάσωση και να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα των φυτεύσεων;
Οι σύγχρονες βιοτεχνολογικές και οικολογικές τεχνικές μπορούν να ενισχύσουν την αποκατάσταση. Μυκορριζικά εμβόλια, που εμβολιάζουν δενδρύλλια με μύκητες, αυξάνουν την αντοχή στην ξηρασία και τη θρεπτική απορρόφηση. Ευεργετικά βακτήρια της ριζόσφαιρας ενισχύουν την ανάπτυξη των ριζών και την αντοχή στο στρες. Ο βιοάνθρακας μπορεί να βελτιώσει τη συγκράτηση νερού, με προσοχή όμως στα αλκαλικά εδάφη της Κύπρου, ενώ οι υδρογέλες προσφέρουν πρόσκαιρη βοήθεια στα νεαρά φυτά κατά το στάδιο εγκατάστασης. Τέλος, βιοδιασπώμενα γεωυφάσματα συμβάλλουν στην προστασία του εδάφους σε πρανή με έντονη διάβρωση.
Συμμετοχική διαχείριση
Η επιτυχία της αποκατάστασης, σύμφωνα με τον καθηγητή, δεν εξαρτάται μόνο από τους επιστήμονες και τις Αρχές. Οι κάτοικοι μπορούν να συμβάλουν καθοριστικά. Συμμετοχή σε προγράμματα εθελοντικής φύτευσης και φροντίδας, φροντίδα του πρασίνου γύρω από τα σπίτια τους, αποφυγή επικίνδυνων πρακτικών όπως η καύση υπολειμμάτων και έγκαιρη αναφορά ξενικών εισβολικών φυτών είναι μερικοί τρόποι συμμετοχής.
Η συμμετοχική διαχείριση σημαίνει επίσης ενσωμάτωση των κοινοτήτων στον σχεδιασμό και την παρακολούθηση των έργων αποκατάστασης. Όταν οι κάτοικοι αισθάνονται ότι το δάσος είναι δικό τους γίνονται και οι καλύτεροι φύλακές του.
Η αποκατάσταση των καμένων περιοχών της Κύπρου δεν είναι μια απλή τεχνική διαδικασία· είναι μια πράξη ευθύνης απέναντι στη φύση και στις επόμενες γενιές. Η σωστή ισορροπία ανάμεσα στη φυσική αναγέννηση, την επιστημονικά τεκμηριωμένη αναδάσωση και την αξιοποίηση καινοτόμων τεχνικών μπορεί να μετατρέψει την καταστροφή σε ευκαιρία: να ξαναχτίσουμε το φυσικό μας κεφάλαιο με ανθεκτικότητα, βιοποικιλότητα και σοφία. Η μάχη κατά των πυρκαγιών δεν κερδίζεται μόνο με πυροσβεστικά μέσα αλλά και με έξυπνη, προληπτική και συμμετοχική διαχείριση του πρασίνου που μας περιβάλλει.
