Οι έφηβοι στην Κύπρο δεν παλεύουν πια με μία εξάρτηση αλλά με πολλές ταυτόχρονα. Παίζουν στοίχημα, ατμίζουν, πίνουν, ξενυχτούν μπροστά σε οθόνες κυνηγώντας την επόμενη «νίκη» –όλα αυτά όχι ως μεμονωμένα φαινόμενα αλλά ως πλευρές της ίδιας κουλτούρας ρίσκου που διαπερνά τη νέα γενιά. Οι αρμόδιοι φορείς κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου: Η εποχή της «μοναδικής εξάρτησης» τελείωσε. Σήμερα, μιλάμε για πολυεξάρτηση -τον συνδυασμό εξαρτήσεων που αλληλοτροφοδοτούνται, ενισχύοντας η μία την άλλη.
Αναζητώντας νέο ορισμό της εξάρτησης
Το φαινόμενο της πολυεξάρτησης έχει θέσει σε εγρήγορση τους φορείς πρόληψης και θεραπείας στην Κύπρο. Σύμφωνα με την Αρχή Αντιμετώπισης Εξαρτήσεων Κύπρου (ΑΑΕΚ), τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σαφής μετατόπιση από τη χρήση ουσιών προς συμπεριφορικές μορφές εξάρτησης, όπως ο στοιχηματισμός, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και η υπερβολική χρήση διαδικτύου. Η ΑΑΕΚ έχει ήδη επισημάνει την ανάγκη επανεξέτασης του ορισμού της «εξάρτησης», ώστε να αντανακλά τη νέα πραγματικότητα. Εξάρτηση δεν είναι μόνο η χρήση ουσιών αλλά και κάθε επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά που προκαλεί απώλεια ελέγχου και δυσλειτουργία στην καθημερινότητα του ατόμου. Η αλλαγή αυτή στην προσέγγιση, τονίζουν ειδικοί ψυχικής υγείας, δεν είναι θεωρητική· αποτελεί αναγνώριση ότι οι σημερινοί νέοι εκτίθενται σε πολλαπλές μορφές εθισμού ταυτόχρονα.
Η αλλαγή στη φύση των εξαρτήσεων συνδέεται με τον τρόπο που λειτουργεί η σύγχρονη κοινωνία: η αδιάκοπη συνδεσιμότητα, η αναζήτηση άμεσης ικανοποίησης και η πίεση για επιτυχία δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για συμπεριφορές που προσφέρουν στιγμιαία «ανακούφιση». Οι ειδικοί τονίζουν ότι οι νέοι δεν αναζητούν απαραίτητα την ουσία ή το κέρδος αλλά το συναίσθημα –τη διέγερση, τη χαλάρωση, την αποδοχή. Αυτή η συναισθηματική ανάγκη είναι κοινή σε όλες τις μορφές εξάρτησης και καθιστά τα όρια ανάμεσά τους όλο και πιο ασαφή.
Η νέα πραγματικότητα
Προκειμένου να φανεί η έκταση του προβλήματος, αρκεί απλά να αναφέρουμε ότι, σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία, στην Κύπρο:
- Το 16% των μαθητών ηλικίας 16 ετών δήλωσαν ότι στοιχημάτισαν χρήματα τον τελευταίο χρόνο.
- Το 6,1% εμφανίζει προβληματικό στοιχηματισμό ποσοστό μικρότερο του ευρωπαϊκού μέσου όρου αλλά ανησυχητικό αν σκεφτεί κανείς ότι αφορά ανήλικους.
- Το 23% των μαθητών κάπνισε μέσα στον τελευταίο χρόνο, ποσοστό που εκτοξεύεται αν υπολογιστούν και τα ηλεκτρονικά τσιγάρα, όπου η καθημερινή χρήση στην Κύπρο φτάνει το 8,6%, ξεπερνώντας τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.
- Στην κατανάλωση αλκοόλ, αν και σημειώνεται πτώση, το 37% των μαθητών δήλωσαν ότι βρέθηκαν σε κατάσταση μέθης τον τελευταίο μήνα –πολύ πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (30%).
- Η κάνναβη παραμένει η πιο διαδεδομένη παράνομη ουσία, ενώ το 28% των εφήβων θεωρούν ότι μπορούν «πολύ εύκολα» να τη βρουν.
Με τις ευλογίες των γονιών
Ακόμη πιο ανησυχητικό είναι το ότι πολλές από αυτές τις συμπεριφορές εκδηλώνονται με τη σιωπηρή αποδοχή των γονιών. Παιδιά που παίζουν διαδικτυακό στοίχημα με τα χρήματα ή την κάρτα των γονιών τους, οικογένειες που «δοκιμάζουν την τύχη τους», θεωρώντας το μια «αθώα διασκέδαση». Η γραμμή μεταξύ επιβράβευσης και εθισμού γίνεται δυσδιάκριτη, ειδικά όταν το πρότυπο προέρχεται από το ίδιο το σπίτι. «Όταν το παιδί βλέπει τον πατέρα να στοιχηματίζει ή τη μητέρα να ατμίζει, μαθαίνει πως αυτές οι συμπεριφορές είναι κοινωνικά αποδεκτές», εξηγούν λειτουργοί ψυχικής υγείας. Η οικογένεια, που άλλοτε αποτελούσε το πρώτο τείχος προστασίας, μετατρέπεται σε παθητικό παρατηρητή ή και άθελο συμμέτοχο. Κι ενώ η κοινωνία εξακολουθεί να αντιμετωπίζει την εξάρτηση ως «ατομικό πρόβλημα», στην πραγματικότητα πρόκειται για κοινωνικό φαινόμενο ανοχής.
Δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο οι γονείς να «παίζουν» μαζί με τα παιδιά, να γελούν όταν ο έφηβος κερδίζει στο στοίχημα ή να του επιτρέπουν να αγοράζει ηλεκτρονικά παιχνίδια με «πόντους». Μια τέτοια χαλαρή στάση, ακόμη κι αν φαίνεται αθώα, στέλνει το μήνυμα ότι το ρίσκο είναι επιτρεπτό και η απώλεια ασήμαντη. Η κανονικοποίηση αυτής της συμπεριφοράς μετατρέπει την εξάρτηση από ατομικό πρόβλημα σε οικογενειακό μοτίβο –μια συνήθεια που περνά αθόρυβα από γενιά σε γενιά.
Τζόγος στην οθόνη –μια νέα «παιδική χαρά»
Η τεχνολογία έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο πρόσβασης στα τυχερά παιχνίδια. Παρά το αυστηρό νομοθετικό πλαίσιο, οι έφηβοι βρίσκουν εύκολους τρόπους να στοιχηματίσουν διαδικτυακά, κυρίως μέσω VPN ή εφαρμογών που παρακάμπτουν τους ελέγχους ηλικίας. Το 25% των στοιχημάτων στην Κύπρο πραγματοποιούνται με φυσική παρουσία στα πρακτορεία, ενώ το 15% μέσω διαδικτύου. Το ποσοστό των online συμμετοχών αυξάνεται διαρκώς, καθώς η τεχνολογία κάνει τον τζόγο προσιτό, γρήγορο και κοινωνικά «αόρατο». Η ίδια λογική επιβράβευσης επαναλαμβάνεται και στα ηλεκτρονικά παιχνίδια –μέσω loot boxes, πόντων και «νικών» που ενεργοποιούν μηχανισμούς ανταμοιβής παρόμοιους με εκείνους των τυχερών παιχνιδιών. Έτσι, ο εθισμός δεν ξεκινά πλέον στα 18 αλλά στα 13 ή στα 14, μέσα από την οθόνη του κινητού.
Μπροστά σε ένα αόρατο κύμα
Η πολυεξάρτηση δεν φαίνεται πάντα. Δεν έχει το πρόσωπο του στερημένου εφήβου ή του παραβατικού νέου. Είναι η συμμαθήτρια που «ατμίζει για να χαλαρώσει», ο συμμαθητής που «παίζει για τη διασκέδαση», το παιδί που κοιμάται με το κινητό στο χέρι. Κι όμως, πίσω από αυτές τις συνήθειες κρύβεται ένα κοινό νήμα: η ανάγκη για ανακούφιση, για επιβεβαίωση, για ένταση –μια ανάγκη που η κοινωνία δεν έχει ακόμη μάθει να διαχειρίζεται. Η γενιά αυτή δεν χρειάζεται απλώς να «σωθεί» από τον εθισμό· χρειάζεται να ακουστεί. Γιατί πίσω από κάθε στοίχημα, κάθε «τζούρα», κάθε scroll, υπάρχει ένα παιδί που ψάχνει τρόπο να νιώσει –και μια κοινωνία που του δείχνει λάθος δρόμο.
