Η ΕΔΕΚ πάντοτε αποτελούσε ένα πατριωτικό κόμμα της ελληνοκυπριακής Αριστεράς και αυτό το στοιχείο στον ιδεολογικό χαρακτήρα του κόμματος οφείλεται σε ιστορικούς λόγους και κυρίως στην προσωπικότητα του Βάσου Λυσσαρίδη. Η πατριωτική πορεία της ΕΔΕΚ και η διασύνδεση του σοσιαλισμού με τον εθνικισμό είναι τα στοιχεία που διαφοροποιούν το κόμμα του Βάσου Λυσσαρίδη από το ΑΚΕΛ. Το μεγάλο ερώτημα είναι εάν βοήθησε την ΕΔΕΚ ο υπερπατριωτισμός που χαρακτήριζε τον ιδρυτή του κόμματος.
Από το ΑΚΕΛ στην ΕΟΚΑ
Ο Βάσος Λυσσαρίδης εμφανίστηκε στο πολιτικό προσκήνιο προς τα τέλη της δεκαετίας του 1940 και απέκτησε σημαντικό πολιτικό ρόλο ως εκπρόσωπος του ΕΑΜ στο ΑΚΕΛ. Διετέλεσε μάλιστα πρόεδρος της Παγκύπριας Επιτροπής Ειρήνης και υπό την ιδιότητα αυτή συμμετείχε στα συλλογικά όργανα του ΑΚΕΛ.
Το 1952 διαγράφηκε από το ΑΚΕΛ με την κατηγορία ότι σχημάτισε φράξια μαζί με τον Πλουτή Σέρβα, τον Γιώργο Κακογιάννη και ορισμένους άλλους, με στόχο να ανατρέψουν την ηγεσία του κόμματος και τη γραμμή στο Κυπριακό. Ήταν η εποχή που το ΑΚΕΛ στράφηκε προς τη γραμμή της ένωσης με την Ελλάδα και προχωρούσε σε αποβολές στελεχών, τα οποία υποστήριζαν την αυτοκυβέρνηση και τις συνταγματικές αλλαγές. Πέραν ωστόσο των κατηγοριών που εκτόξευε η Κεντρική Επιτροπή του ΑΚΕΛ στην απόφαση αποβολής του Βάσου Λυσσαρίδη δεν υπάρχει άλλο ιστορικό στοιχείο που να αποδεικνύει ότι ο τελευταίος υπήρξε υπέρμαχος της αυτοκυβέρνησης.
Πάντως ο Βάσος Λυσσαρίδης έγινε μέλος της ΕΟΚΑ μαζί με άλλους αριστερούς υπό το σχήμα της Οργάνωσης Αριστερών Πατριωτών. Με τον αγώνα της ΕΟΚΑ διαφώνησε το ΑΚΕΛ. Έτσι δημιουργήθηκε μια ιδεολογική αντίθεση εντός της ελληνοκυπριακής Αριστεράς. Από τη μια πλευρά υπήρχε ο διεθνισμός του ΑΚΕΛ και από την άλλη ο εθνικισμός των αριστερών που συμμετείχαν ή υποστήριξαν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ.
Κοκκινοσκούφηδες
Η συμμετοχή του γιατρού Βάσου Λυσσαρίδη στον αγώνα της ΕΟΚΑ με στόχο την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα και η περίθαλψη τραυματισμένων αγωνιστών είναι λογικό και αναμενόμενο να έχουν καθορίσει την ιδεολογία του. Πλέον ο Βάσος Λυσσαρίδης ήταν ένας εθνικιστής αριστερός ο οποίος δρούσε στο αποικιοκρατικό πλαίσιο και αναζητούσε πολιτικό χώρο ενδιάμεσα του ΑΚΕΛ και της εθνικόφρονης Δεξιάς. Συνδέθηκε με τον Μακάριο του οποίου υπήρξε προσωπικός γιατρός και εξελέγη βουλευτής το 1960 με τον συνδυασμό του Πατριωτικού Μετώπου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Βάσος Λυσσαρίδης διαφώνησε με τις συμφωνίες Ζυρίχης - Λονδίνου το 1959, επιδεικνύοντας αδιαλλαξία και υπερπατριωτισμό. Ακολούθως θα εμπλακεί στις διακοινοτικές ταραχές που ξέσπασαν το 1963 με τον λόχο των Κοκκινοσκούφηδων οι οποίοι πολέμησαν κυρίως στον Πενταδάκτυλο. Συμμετείχε επίσης σε ξένες αποστολές για την εισαγωγή οπλισμού στην Κύπρο και ταυτίστηκε με την πολιτική της αμυντικής θωράκισης και της αντίστασης, διατυπώνοντας στο μέλλον ορισμένα πατριωτικά συνθήματα όπως το γνωστό «κάθε σπίτι και κάστρο, κάθε πολίτης και στρατιώτης». Αυτά είναι μερικά ιστορικά στοιχεία που εξηγούν τον υπερπατριωτικό ιδεολογικό χαρακτήρα της ΕΔΕΚ, η οποία αποτελούσε ένα συνονθύλευμα πολλών ετερόκλητων στοιχείων.
Η ΕΔΕΚ
Η ΕΔΕΚ ιδρύθηκε το 1969 από τον Βάσο Λυσσαρίδη μέσα στο ιστορικό πλαίσιο της χούντας στην Ελλάδα, της δράσης της ΕΟΚΑ Β΄ και των διακοινοτικών συγκρούσεων στην Κύπρο. Ο ιδρυτής του κόμματος ήταν η πιο ισχυρή προσωπικότητα στον χώρο της λεγόμενης πατριωτικής Αριστεράς. Η ΕΔΕΚ συγκέντρωσε διάφορες ιδεολογικές τάσεις αριστερών μακαριακών και αντι-μακαριακών, όπως και πρώην Κοκκινοσκούφηδες.
Ανάμεσα στους αριστερούς που εντάχθηκαν στην ΕΔΕΚ υπήρχαν και πολλοί Ελληνοκύπριοι τροτσκιστές που δεν ανήκαν στην ΕΟΚΑ και συνδέθηκαν με τους Militant όταν σπούδαζαν στη Βρετανία, αλλά κυρίως όλοι εκείνοι οι αντι-χουντικοί που ήταν μέλη της Επιτροπής Αποκατάστασης της Δημοκρατίας η οποία ιδρύθηκε στις 21 Απριλίου 1967, ημέρα του πραξικοπήματος της χούντας στην Ελλάδα. Όλοι αυτοί οι αριστεροί και κεντροαριστεροί θεωρούσαν ότι «η ΕΔΕΚ είναι το σωστό ΑΚΕΛ» και εντάσσονταν στο κόμμα του Βάσου Λυσσαρίδη είτε γιατί δεν μπορούσαν να σηκώσουν το βάρος του διεθνισμού της κομμουνιστικής Αριστεράς είτε επειδή δεν ανέπνεαν μέσα στον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό και τον σταλινισμό του ΑΚΕΛ.
Όπως δήλωσε στον «Π» παλαιό στέλεχος της ΕΔΕΚ, το κόμμα τότε ήταν αντι-χουντικο και κατά της ΕΟΚΑ Β΄. Σημείωσε δε ότι «ήταν όλοι ενωμένοι και συμμετείχαν σε πορείες, εκδηλώσεις διαμαρτυρίας και συλλόγους». Επεσήμανε ωστόσο το γεγονός ότι μετά το 1974 άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες εσωτερικές πολιτικές συγκρούσεις. Άλλο παλιό στέλεχος ανέφερε στον «Π» ότι αυτό που συμβαίνει τα τελευταία χρόνια στην ΕΔΕΚ μπορεί στους νεότερους να θεωρείται πρωτόγνωρο, ωστόσο οι εσωκομματικές διαμάχες είναι διαχρονικό χαρακτηριστικό του κόμματος.
Αριστερή Πτέρυγα
Η τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974 οδηγεί στην πτώση της χούντας στην Ελλάδα και τη διάλυση της ΕΟΚΑ Β΄ στο νησί. Έτσι αρχίζει μια νέα μακρά περίοδος στην ΕΔΕΚ, αυτή του αντικατοχικού αγώνα. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο πρόεδρος της ΕΔΕΚ τάχθηκε κατά των συμφωνιών Μακαρίου- Ντενκτάς το 1977.
Το 1980 εμφανίζεται η πρώτη σοβαρή πολιτική κρίση εντός της ΕΔΕΚ με την αποχώρηση της λεγόμενης Αριστερής Πτέρυγας που αποτελείτο κυρίως από τροτσκιστές οι οποίοι κατηγορήθηκαν για σεχταρισμό και συνωμοτική δράση από ορισμένα στελέχη του κόμματος. Επρόκειτο για μια διάσπαση κρίσιμης σημασίας ως προς τον ιδεολογικό χαρακτήρα της ΕΔΕΚ και τη μελλοντική εξέλιξη του κόμματος. Κάποιος θα μπορούσε να μιλήσει για την πρώτη δεξιά μετατόπιση του κόμματος. Πλέον δεν υπήρχε αντίβαρο στις εθνικιστικές τάσεις και εξάρσεις του Βάσου Λυσσαρίδη.
ΠΑΣΟΚικοί
Ακολούθησε μια περίοδος εισροής στο κόμμα νέων ανθρώπων οι οποίοι είχαν προηγουμένως συνδεθεί με το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου στην Ελλάδα. Έτσι δημιουργήθηκε η λεγόμενη «νέα τάση» μέσα στο κόμμα που επιχειρούσε να παίξει τον ρόλο μιας ανανεωτικής δύναμης. Οι Κύπριοι του ΠΑΣΟΚ εμφανίζονται στην ΕΔΕΚ μεταξύ του 1980-85 και φέρνουν μαζί τους τον λαϊκισμό και ορισμένες προπαγανδιστικές μεθόδους όπως η αφίσα. Ωστόσο θα υπάρξει μια ρήξη στο συνέδριο του 1985 με τα παραδοσιακά στελέχη που θεωρούνταν η δεξιά πτέρυγα της ΕΔΕΚ, με αποτέλεσμα οι Κύπριοι του ΠΑΣΟΚ να αποχωρήσουν μαζικά από το κόμμα. Ανάμεσα στα παραδοσιακά στελέχη βρισκόταν και το όνομα του Τάκη Χατζηδημητρίου ο οποίος τα επόμενα χρόνια θα θεωρηθεί εκπρόσωπος της αριστερής τάσης μέσα στην ΕΔΕΚ λόγω των διαλλακτικών θέσεων που εξέφραζε στο Κυπριακό.
Στα μέσα της δεκαετίας του ‘90, ο Τάκης Χατζηδημητρίου που θεωρείτο μέλος της δεξιάς πτέρυγας από τους Κύπριους του ΠΑΣΟΚ, μαζί με ορισμένους άλλους ΕΔΕΚίτες όπως Χρυσόστομος Περικλέους, θα αποτελέσουν μια νέα τάση μέσα στην ΕΔΕΚ, η οποία ζητά την αλλαγή των θέσεων του κόμματος σε μια σειρά από ζητήματα όπως το Κυπριακό και η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σημειώνεται ότι την εποχή εκείνη ο Βάσος Λυσσαρίδης τασσόταν κατά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θέλοντας έτσι να διαφοροποιηθεί πολιτικά από τον Γιώργο Βασιλείου.
Αυτή η νέα τάση στην ΕΔΕΚ προέκυψε μέσα στις συνθήκες της πτώσης της Σοβιετικής Ένωσης και της υποχώρησης του ψυχροπολεμικού κλίματος, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι το Κυπριακό μπορεί να επιλυθεί με διπλωματικό τρόπο. Μάλιστα ήθελε να συζητήσει τη Δέσμη Ιδεών Γκάλι. Υποστήριζε επίσης την ένταξη της ΕΔΕΚ στη Σοσιαλιστική Διεθνή και ζητούσε όπως το κόμμα αποβάλει ορισμένα ριζοσπαστικά στοιχεία αριστεροσύνης για να γίνει αποδεκτό ως μέλος της Διεθνούς. Τελικά η πολιτική συζήτηση πνίγηκε με την παρέμβαση του Βάσου Λυσσαρίδη και άρχισε μια περίοδος πολιτικής περιθωριοποίησης όσων εκφράστηκαν υπέρ των αλλαγών.
ΚΙΣΟΣ
Η επόμενη σοβαρή εσωκομματική σύγκρουση εντός της ΕΔΕΚ θα λάβει χώρα περί τα τέλη της δεκαετίας του ‘90. Εκείνη την περίοδο εμφανίζεται μια νέα δεξιά τάση η οποία καταφέρνει να επικρατήσει μέσα στο κόμμα. Η νέα αυτή τάση θεωρεί ότι η ΕΔΕΚ πρέπει να αποβάλει τον αριστερό ριζοσπαστισμό ώστε να μπορέσει αποκτήσει εκλογικό και πολιτικό εύρος. Μάλιστα προχώρησε και στην αλλαγή του ονόματος του κόμματος σε Κίνημα Σοσιαλδημοκρατών (ΚΙΣΟΣ). Επίσης, ζήτησε να αλλάξει το λογότυπο και στη θέση της σηκωμένης γροθιάς να τοποθετηθεί το γαρύφαλλο.
Η πτώση των ποσοστών του κόμματος στις βουλευτικές εκλογές του 2001 προκάλεσε νέα πολιτική κρίση και αποχωρήσεις στελεχών της νέας δεξιάς πτέρυγας. Οι εσωκομματικές εξελίξεις έφεραν στην ηγεσία του κόμματος τον Γιαννάκη Ομήρου το 2001 και δύο χρόνια μετά το ΚΙΣΟΣ μετονομάστηκε σε Κίνημα Σοσιαλδημοκρατών ΕΔΕΚ. Την ηγεσία της ΕΔΕΚ διεκδίκησε και ο Τάκης Χατζηδημητρίου ο οποίος το 2004 τάσσεται υπέρ του σχεδίου Ανάν και έρχεται απέναντι στην επίσημη γραμμή.
Σχέδιο Ανάν
Βέβαια ούτε ο Γιαννάκης Ομήρου έβλεπε με αρνητικό μάτι το σχέδιο Ανάν επηρεαζόμενος αρχικά από τους Ευρωπαίους Σοσιαλιστές και το ΠΑΣΟΚ του Σημίτη. Ωστόσο η παρέμβαση του Βάσου Λυσσαρίδη ήταν καθοριστική ως προς την αρνητική στάση της ΕΔΕΚ. Ο Βάσος Λυσσαρίδης ήταν ο πρώτος που τοποθετήθηκε κατά του σχεδίου. Η επιβολή του Λυσσαρίδη σε αυτή την κρίσιμη φάση για την Κύπρο, στέρησε από την ΕΔΕΚ την πιθανότητα να επωφεληθεί εκλογικά και πολιτικά από το «όχι» του ΑΚΕΛ. Υπήρχε μεγάλο ενδεχόμενο μετακίνησης δυσαρεστημένων ΑΚΕΛικών στο κόμμα του Γιαννάκη Ομήρου.
Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα κατά την περίοδο του σχεδίου Ανάν οδήγησε πολλά στελέχη της ΕΔΕΚ σε αποξένωση ενώ υπήρξαν διαγραφές στελεχών (Τάκης Χατζηδημητρίου). Τελικά στην ΕΔΕΚ επικράτησε για τα καλά το πνεύμα του Λυσσαρίδη και το κόμμα ανέπτυξε την προσωπολατρία για τον ιδρυτή. Η ΕΔΕΚ γινόταν όλο και πιο σκληροπυρηνική στο Κυπριακό, διολισθαίνοντας στον σουπερ-πατριωτισμό.
Σιζόπουλος και διαγραφές
Το 2015 θα εκλεγεί πρόεδρος της ΕΔΕΚ ο Μαρίνος Σιζόπουλος ο οποίος είχε την εύνοια του Βάσου Λυσσαρίδη και η ΕΔΕΚ θα βρεθεί επίσημα πλέον στο αντι-ομοσπονδιακό στρατόπεδο. Θα ακολουθήσουν νέες εσωκομματικές συγκρούσεις με διαγραφές στελεχών του κόμματος. Το 2020 θα διαγραφεί από το Μητρώο Μελών της ΕΔΕΚ ο ευρωβουλευτής Δημήτρης Παπαδάκης και θα ακολουθήσει μια περίοδος πολιτικής εξόντωσης όσων βρίσκονταν στην ομάδα του. Ακολούθησε η διαγραφή του βουλευτή Λευκωσίας Κωστή Ευσταθίου το 2023 και τελικά η απόφαση του Μαρίνου Σιζόπουλου να παραδώσει την προεδρία.
Πολιτικός θάνατος;
Όλη αυτή η πορεία της ΕΔΕΚ προς τον σούπερ-πατριωτισμό δεν είχε εκλογικό όφελος. Αντίθετα, το κόμμα του Βάσου Λυσσαρίδη σήμερα κινδυνεύει με πολιτική εξαφάνιση. Ούτε η απόρριψη της συμφωνημένης βάσης λύσης του Κυπριακού στάθηκε αρκετή για να ανακόψει την πορεία προς τον πολιτικό θάνατο. Το όραμα για μια Αριστερά διαφορετική από αυτή του ΑΚΕΛ απέτυχε λόγω ακριβώς των εθνικιστικών εξάρσεων και της απουσίας διαλεκτικής πολιτικής σκέψης. Η ΕΔΕΚ σήμερα πιο πολύ θυμίζει το ακροδεξιό ΕΛΑΜ παρά τη Σοσιαλδημοκρατία.
