Μία από τις κατακτήσεις της σύγχρονης επιστήμης είναι και η κατάργηση του μύθου για τη διάκριση ανάμεσα στις «θεωρητικές» και τις «θετικές» επιστήμες. Ο Αϊνστάιν, ο Φέινμαν, ο Χόκινγκ «φαντάζονται» και διαμορφώνουν νοητικά σχήματα για τη λειτουργία του κόσμου - Σύμπαντος. Και η επιστήμη καλείται εδώ και έναν αιώνα να τα επιβεβαιώσει ή να τα διαψεύσει μέσα από την πειραματική μέθοδο και την παρατήρηση. Και τα καταφέρνει. Ο Μπρωντέλ, ο Μπουρντιέ, ο Καστοριάδης χρησιμοποιούν τα μέσα και τη μεθοδολογία των «θετικών» επιστημών για να αναπαραγάγουν ιστορία, κοινωνιολογία, εργαλεία ανάγνωσης του κόσμου. Και οι «θετικές» επιστήμες τους επιβεβαιώνουν.
Είναι σαν να επιστρέφουμε στους επιστήμονες της προσωκρατικής περιόδου. Πριν μπούμε στον γνωστικό Μεσαίωνα δυόμισι χιλιάδων χρόνων, όπου μας έβαλαν με ενθουσιασμό οι νεοορφικοί παγανιστές (στο όνομα του Πλάτωνα): «Άλλο ψυχή, άλλο σώμα, και άλλο περιβάλλον κόσμος, άλλο εγώ». Εν τέλει, το καταλάβαμε: Δεν υπάρχουν θεωρητικοί και θετικοί επιστήμονες. Υπάρχουν επιστήμονες και μη.
Η γλωσσική κατάρτιση είναι συνδεδεμένη με τα εννοιολογικά μας εφόδια. Αν λέω Α και ο άλλος καταλαβαίνει Β, επειδή διαθέτει ένα λεξιλόγιο 300 λέξεων, τότε έχουμε πρόβλημα. Όμως, η σημερινή επιστήμη (που και πάλι παντρεύει τη γλωσσολογία, όχι μόνο με τις κοινωνικές επιστήμες αλλά και με τη νευροφυσιολογία και τη βιογενετική) δεν δέχεται πια το τσιτάτο του Βίτγκενσταϊν. Ότι δηλαδή «τα όρια του κόσμου μου είναι τα όρια της γλώσσας μου». Είμαστε και σκεφτόμαστε ακόμη και πέρα από τη γλώσσα.
Αλλά, και πάλι, το «τι σημαίνει» έχει μεγάλη σημασία. Συχνά, γίνεται συνώνυμο του «τι συμβαίνει». Καλή ώρα, όπως σήμερα.
Ο τζόκερ
Πριν από οκτώ χρόνια, επαληθεύτηκε επιστημονικά η θεωρία για την ύπαρξη ενός σωματιδίου που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία και τη λειτουργία του κόσμου - του απειροελάχιστου και του Σύμπαντος. Το σωματίδιο (μποζόνιο) του Χιγκς. Ανάμεσα στα άλλα τρομερά που επιβεβαιώνει αυτή η επαλήθευση είναι και η δυνατότητα του κόσμου να υπάρχει και να δημιουργεί χωρίς οργανωτή. Φαίνεται ότι και στον τρόπο που σκεφτόμαστε και λειτουργούμε υπάρχουν μικρές, άδηλες δυνάμεις που μας καθορίζουν, χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε. Μία απ’ αυτές τις δυνάμεις, που δείχνει τα δόντια της τους τελευταίους μήνες, είναι η ανάδραση. Είναι ο τζόκερ του μυαλού μας.
Σε πολύ γενικές γραμμές, συνήθως η λέξη ταυτίζεται με τον όρο ανατροφοδότηση. Όταν δηλαδή ένα σύστημα ενσωματώνει εξωτερικά, νεότερα, ή επιπλέον στοιχεία, με αποτέλεσμα να αναδιαμορφώνεται η αρχική του σύσταση ή κατεύθυνση. Με αυτήν τη σημασία, όμως, παραγνωρίζονται δύο πράγματα. Πρώτον, ότι η ανάδραση μπορεί να έχει όχι μόνο θετική, αλλά και αρνητική διάσταση (τον όρο ανατροφοδότηση τον χρησιμοποιούμε μόνο με θετικό πρόσημο). Δεύτερον, ότι η ανάδραση δεν έχει βουλησιαρχική βάση. Συμβαίνει, είτε το θέλουμε είτε όχι. Στην ανατροφοδότηση πρωταγωνιστής είναι ο άνθρωπος. Που επιλέγει να ενισχύσει ένα σύστημα, εισάγοντας σ’ αυτό νέα στοιχεία. Στην ανάδραση, πρωταγωνιστής είναι ο ίδιος ο παράγοντας. Ο οποίος επιδρά στην αρχική μορφή του συστήματος, αλλοιώνοντάς το είτε βελτιωτικά είτε διαβρωτικά.
Ο τζόκερ της ανάδρασης αναστατώνει πολλές διαστάσεις της ζωής μας, ιδιαίτερα τους τελευταίους μήνες. Πολλές φορές χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε, παρά μόνο εκ των υστέρων.
Κοινωνία και πολιτική
Δεν μπορούμε να πούμε ότι, με την κρίση, άλλαξε δραματικά ο ίδιος ο πολιτικός λόγος. Αυτά τα πράγματα δεν αλλάζουν από τη μία στιγμή στην άλλη με την εμφάνιση μιας κρίσης (τρανό παράδειγμα ο Τραμπ…). Όμως, φαίνεται ότι οι νόρμες άρχισαν να «νιώθουν» αμηχανία από την εμφάνιση διάφορων τζόκερ ανάδρασης στο μυαλό πολλών πολιτών.
Ένας προφανής τζόκερ είναι η απότομη αναβάθμιση της ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Πλέον, θα είναι πολύ δύσκολο να επανέλθουμε σε εποχές όπου ζητούνταν από πολίτες για το κάθε τι να συμπληρώνουν χειρόγραφες αιτήσεις, να στέκονται στην ουρά μιας υπηρεσίας για να τις υποβάλουν, ή ακόμη και να τις στείλουν με φαξ.
Ένας άλλος τζόκερ είναι ο εξής: Η συνάφεια για δύο μήνες με τον επιστημονικό λόγο των επιδημιολόγων μας επηρέασε. Η σοβαρότητα, η ακρίβεια, η λογική και η μέθοδός τους ασυνείδητα μας μπόλιασαν. Έτσι, γίναμε πιο αυστηροί απέναντι σε δημόσια πρόσωπα. Τώρα που ανοίγουν τα πράγματα σιγά-σιγά, είμαστε πιο δυσανεκτικοί σε πολιτικές γενικότητες, στον συνθηματικό πολιτικό λόγο, ακόμη και σε σκοπιμότητες εκ μέρους μελών του δημοσιογραφικού κόσμου. Αυτό ασκεί μια άδηλη πίεση σε όλους να διαφοροποιήσουν, έστω και ελαφρά, τη συμπεριφορά τους. Για παράδειγμα, αν η συζήτηση για το νομοσχέδιο με τις κρατικές εγγυήσεις που αποσύρθηκε γινόταν πριν από έξι μήνες, ενδεχομένως να χρειαζόμασταν εβδομάδες για να αποβάλουμε τη σύγχυση γύρω από το πώς και το γιατί. Τώρα, από τη δεύτερη κιόλας μέρα, οι πολιτικοί είδαν ότι τα συνθήματα και τα τσιτάτα δεν πιάνουν τόπο. Και υποχρεώθηκαν να γίνουν πιο σαφείς. Αποτέλεσμα, ξέρουμε ήδη τα παίγνια γύρω από το θέμα, τη διάσταση της αντιπαράθεσης, ακόμη και τις ομάδες πίεσης που αναμείχθηκαν. Υποχρεώθηκαν να μας τα πουν οι ίδιοι.
Κάτι ανάλογο έγινε / γίνεται και σε πολλά άλλα πεδία. Για παράδειγμα, είναι η πρώτη φορά μετά από δεκαετίες όπου στα εκπαιδευτικά ζητήματα η αιχμή της αντιπαράθεσης δεν είναι μεταξύ Υπουργείου Παιδείας και εκπαιδευτικών (με την κοινωνία να τάσσεται ενστικτωδώς με το πρώτο), αλλά μεταξύ υπουργείου και κοινωνίας. Αποτέλεσμα: Όταν ο Πρόεδρος προσπάθησε να καλύψει κάπως το υπουργείο στη συνέντευξή του στον «Πολίτη» (μεταθέτοντας έμμεσα την ευθύνη στους εκπαιδευτικούς), και όταν η εφημερίδα έκανε το ζήτημα πρώτο θέμα, προς έκπληξη όλων δεν ασχολήθηκε σχεδόν κανένας. Ούτε καν η μερίδα των δημοσιογράφων και των πολιτών που συνήθως ασχολούνται πρόθυμα. Για να είμαστε δίκαιοι, ο Πρόεδρος δεν ήταν αγενής, ούτε και είχε στόχο τους εκπαιδευτικούς. Όμως, σε άλλες εποχές θα γινόταν ένας μικρός χαμός. Τώρα, οι γενικότητες, τα τσιτάτα, οι αποπροσανατολιστικές ατάκες δεν αρκούν για να τραβήξουν αρκετά την προσοχή.
Ερωτηματικό η διάρκεια
Αυτού του είδους η ανάδραση κουβαλά πάντα ένα ερωτηματικό: Πόσο ανθεκτικές είναι στον χρόνο οι αλλαγές. Πάντα κερδίζουμε από τις εμπειρίες, και πάντα κάτι μένει. Έτσι προχωρά ο κόσμος - έστω και εκνευριστικά αργά πολλές φορές. Όμως, στις περιπτώσεις όπου έχουμε ανάδραση με θετικό πρόσημο, τα βελτιωτικά αποτελέσματα -χωρίς να εξανεμίζονται- εξασθενούν μαζί με τις συνθήκες που την επέφεραν.
Δεν είναι ζήτημα αισιοδοξίας ή απαισιοδοξίας. Είναι κυρίως θέμα συναίσθησης. Αν συνειδητοποιούμε, έστω και εκ των υστέρων, τα θετικά από αυτό που συνέβη και συμβαίνει, απομένει να μετατρέψουμε τη συναίσθηση σε συνείδηση, για να καταφέρουμε να κρατήσουμε μακροπρόθεσμα όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος των κερδών.
ΚΑΛΑΘΙ
- Αβεβαιότητες (1): Να μάθουμε να ζούμε με αυτές. Ο κόσμος της σιγουριάς είναι έτσι κι αλλιώς παρελθόν. Για πολλούς λόγους, ανεξάρτητους από την παρούσα υγειονομική κρίση. Αυτό δεν σημαίνει ότι εξανεμίζονται όλες οι σταθερές. Αλλά, οι διαρκείς αναπροσαρμογές, η προνοητική ετοιμασία για ότι διαφαίνεται στον ορίζοντα κάθε φορά, γίνονται πιο νευραλγικές πια. Και σίγουρα πιο απαραίτητες από την εμμονή στα κελύφη στατικότητας.
- Αβεβαιότητες (2): Κατά τη διάρκεια της υγειονομικής κρίσης έχουν γίνει πράγματα που δεν μετρήσαμε ακόμη τη σημασία τους, αλλά σύντομα θα δείξουν ασυμβατότητες. Για παράδειγμα, παρά τα προβλήματα, τα ελλείμματα, τις παλινδρομήσεις, η Ελλάδα φαίνεται να ενισχύει κάπως τη διπλωματική της θωράκιση, ιδιαίτερα στον ευρωπαϊκό χώρο. Αναζητά και βρίσκει δίαυλους στοιχειώδους συνεννόησης με την Άγκυρα, ακόμη και σε συνθήκες παραβιάσεων στο Αιγαίο. Αντίθετα, η ελληνοκυπριακή πλευρά δεν έκανε ουσιαστική πρόοδο. Ούτε καν στη συνεννόησή της με την τουρκοκυπριακή. Αυτή η ασυμβατότητα μπορεί να μας μετατρέψει σε ακόμη πιο αδύναμο κρίκο.
- Αβεβαιότητες (3): Τα μεγάλα ζητήματα θα κρύβονται για μήνες κάτω από το χαλί. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης θα μετακομίσει ολοκληρωτικά σχεδόν από το υγειονομικό στο οικονομικό επίπεδο. Η φρενίτιδα για μείωση των οικονομικών απωλειών θα είναι τέτοια που δύσκολα θα μπορεί κανείς να βάζει στο τραπέζι τα σημαντικά. Από τα διαβατήρια και το ξέπλυμα μέχρι την ΑΟΖ. Από το Κυπριακό και τα οδοφράγματα μέχρι τον περιορισμό της ασυδοσίας και της διαπλοκής. Όλα όσα μας κρατούν σε καθεστώς περίπου «τριτοκοσμικό». Εδώ θα κριθεί πόσο ανθεκτικό και επίμονο είναι το υγιές κομμάτι της κοινωνίας.
