Σε κοινωνίες με σύνθετα ιστορικά και πολιτικά συμφραζόμενα, όπως η κυπριακή, η σχέση μεταξύ εθνικής ευαισθησίας και διπλωματικής ευθύνης αποτελεί λεπτή και εύθραυστη ισορροπία, που καλούνται διαρκώς να διαχειρίζονται οι θεσμοί του κράτους και οι πολιτικοί του φορείς. Η αντίληψη ότι ο δημόσιος λόγος μπορεί να παραμένει ανεπηρέαστος από τα εξωτερικά συμφραζόμενα αποδεικνύεται, κάθε φορά που προκύπτει ένταση, όχι απλώς ανεπαρκής αλλά και επικίνδυνη. Η διατύπωση εύλογων κοινωνικών ανησυχιών, ακόμα και αν εδράζεται σε πραγματικές οικονομικές και πολεοδομικές πιέσεις, μπορεί να αποκτήσει διεθνή βαρύτητα αν συνοδευτεί από φράσεις ή υπαινιγμούς που ερμηνεύονται ως στοχοποίηση κοινοτήτων ή ως παρέκκλιση από τις αρχές της ανεκτικότητας και της δημοκρατικής συνύπαρξης. Αυτή η πραγματικότητα καθιστά αναγκαία μια θεμελιώδη διάκριση: ανάμεσα στο δικαίωμα άσκησης πολιτικής κριτικής και στη διπλωματική υποχρέωση του κράτους να αποφεύγει κάθε έκφραση που θολώνει την προσήλωσή του στον σεβασμό της διαφορετικότητας.
Η συζήτηση για την αλλοίωση της κοινωνικής φυσιογνωμίας των πόλεων, την εμπορευματοποίηση της γης και τις επενδυτικές πρακτικές που επηρεάζουν τις τιμές κατοικίας είναι όχι μόνο νόμιμη αλλά και απαραίτητη. Είναι καθήκον των κομμάτων και των κοινωνικών φορέων να εγείρουν τέτοια ζητήματα, ιδίως όταν παρατηρείται αύξηση των φαινομένων εκτοπισμού των γηγενών κατοίκων, αύξηση των ενοικίων και σταδιακή απομάκρυνση των νέων Κυπρίων από τις αστικές περιοχές. Τα δεδομένα σε διάφορες πόλεις της χώρας καταγράφουν μια καθαρή τάση ενίσχυσης της παρουσίας ξένων επενδυτών στον τομέα των ακινήτων, εξέλιξη που επηρεάζει τη συνοχή και την προσβασιμότητα της κατοικίας. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι μεμονωμένο, ούτε αμιγώς κυπριακό. Παρατηρείται διεθνώς και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, σε συνθήκες παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού και επιθετικών επενδυτικών στρατηγικών. Ωστόσο, σε καμία περίπτωση το φαινόμενο αυτό δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με ρητορική που μπορεί να εκληφθεί ως υπονομευτική της θρησκευτικής ή εθνοτικής ταυτότητας των επενδυτών. Δεν είναι η εθνική προέλευση των προσώπων που συνιστά πρόβλημα, αλλά η θεσμική ανεπάρκεια του κράτους να ελέγξει τη συσσώρευση ισχύος σε κρίσιμους τομείς, όπως η κατοικία και η γη.
Η προάσπιση του κοινωνικού ιστού απαιτεί θεσμική επαγρύπνηση και όχι λεκτικές εκρήξεις. Απαιτεί στρατηγική πολιτικής κατοικίας που να ενισχύει την ιδιοκατοίκηση, να διευρύνει την προσβασιμότητα σε προσιτές τιμές, να περιορίζει την κερδοσκοπία και να αποτρέπει τις ανεξέλεγκτες επενδυτικές πρακτικές, όχι ανάλογα με το διαβατήριο του επενδυτή αλλά με βάση κανόνες διαφάνειας, καταγραφής και ελέγχου. Οι πολεοδομικές ζώνες, τα μητρώα επενδυτών, η πολιτική χρήσεων γης και η στρατηγική προτεραιοτήτων του κράτους στην αστική ανάπτυξη είναι οι μοχλοί που μπορεί να ενεργοποιήσει μια δημοκρατική πολιτεία. Αντί για όρους που φορτίζουν τον δημόσιο λόγο με ιστορικές μνήμες και πολιτικά στερεότυπα, η Πολιτεία οφείλει να απαντά με τεκμηριωμένες πολιτικές και ρυθμιστικά εργαλεία.
Σε περιόδους εντάσεων, η υπευθυνότητα της πολιτικής ηγεσίας δεν κρίνεται μόνο από τη φύση των δηλώσεών της αλλά κυρίως από τη δυνατότητα να γεφυρώνει τα χάσματα και να εδραιώνει τον σεβασμό των θεσμών. Η ανάγκη της διπλωματικής ισορροπίας δεν είναι πολυτέλεια αλλά δομικό στοιχείο της διεθνούς θέσης της Κύπρου. Ως μικρό κράτος σε μια γεωπολιτικά εύθραυστη περιοχή, η Κύπρος έχει κάθε συμφέρον να αποφεύγει εντάσεις με στρατηγικούς της εταίρους και να εδραιώνει την εικόνα της ως χώρας αξιόπιστης, προβλέψιμης και φιλόξενης. Το ζητούμενο, επομένως, δεν είναι η αποσιώπηση των προβλημάτων αλλά ο τρόπος με τον οποίο αυτά τίθενται στον δημόσιο διάλογο. Η διπλωματική ευθύνη δεν αποτελεί αντίπαλο της πολιτικής ευαισθησίας· αντιθέτως, την ενδυναμώνει όταν λειτουργεί ως φίλτρο που προστατεύει το κράτος από περιττές εντάσεις, χωρίς να υπονομεύει την ανάγκη για εσωτερικές μεταρρυθμίσεις.
Η διαχείριση των σχέσεων με κάθε ξένη κοινότητα που επιλέγει να ζήσει, να επενδύσει ή να δραστηριοποιηθεί στη χώρα μας πρέπει να γίνεται με βάση τις αξίες του κράτους δικαίου και όχι τα φοβικά αντανακλαστικά της κοινωνίας. Οι θεσμοί οφείλουν να διασφαλίζουν ότι καμία κοινότητα δεν ευνοείται αθέμιτα, αλλά ούτε και στοχοποιείται αδίκως. Οι θρησκευτικοί και πολιτιστικοί θεσμοί κάθε κοινότητας είναι συνταγματικά κατοχυρωμένοι και αποτελούν μέρος της πολυπολιτισμικής διάστασης της σύγχρονης Κύπρου. Η έννοια της δημοκρατίας προϋποθέτει ότι η συνύπαρξη είναι επιθυμητή και λειτουργική όταν στηρίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό, στην πλήρη τήρηση των νόμων και στη διαφάνεια.
Η κρατική στρατηγική δεν μπορεί να υπακούει σε πρόσκαιρες εντυπώσεις ή κομματικές πολιτικές ή ιδεολογικές προσεγγίσεις. Οφείλει να ενσωματώνει τη μακροπρόθεσμη επιδίωξη της κοινωνικής συνοχής με το ρεαλιστικό συμφέρον της εξωτερικής πολιτικής. Η Κύπρος χρειάζεται, περισσότερο από ποτέ, πολιτικές που να προστατεύουν τη βιωσιμότητα της κατοικίας για τους πολίτες της, χωρίς να υποσκάπτουν τη διεθνή αξιοπιστία της και τη διεθνή στήριξη στο Κυπριακό και στην ασφάλειά της. Ο πολιτικός διάλογος πρέπει να αναδείξει τα διαρθρωτικά προβλήματα της αγοράς κατοικίας, να ασκήσει πίεση για αυστηρότερους ελέγχους, για επανεξέταση των κανονισμών χορήγησης τίτλων ιδιοκτησίας και για ουσιαστική αναθεώρηση των πολεοδομικών πολιτικών. Όμως σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να επιτρέπεται να διολισθαίνει είτε σε κατηγοριοποιήσεις ανθρώπων με βάση την εθνική ή θρησκευτική τους ταυτότητα, είτε να επηρεάζει αρνητικά στρατηγικές συμμαχίες του κράτους.
Ο ρόλος της πολιτειακής και πολιτικής/κομματικής ηγεσίας, είναι κρίσιμος ώστε να αποτραπούν οι επικίνδυνες διολισθήσεις. Οι πολιτικοί αρχηγοί επιβάλλεται να διατηρούν σταθερές γραμμές επικοινωνίας με τις διπλωματικές αποστολές, να καλλιεργούν κλίμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και να αποσαφηνίζουν τη δέσμευση της Κυπριακής Δημοκρατίας στις αρχές του διεθνούς δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παράλληλα, πρέπει να αφουγκράζονται τις αγωνίες της κοινωνίας, χωρίς να επιτρέπουν την εργαλειοποίηση των ανησυχιών αυτών από οποιονδήποτε θα επιχειρήσει να τις μετατρέψει σε φοβικά πολιτικά αφηγήματα. Η θέσπιση ενός ανοικτού θεσμικού διαλόγου με συμμετοχή των τοπικών αρχών, των κοινοτήτων, των εμπλεκόμενων κρατικών φορέων και της κοινωνίας των πολιτών μπορεί να λειτουργήσει προληπτικά και θεραπευτικά. Στο επίκεντρο αυτής της προσπάθειας πρέπει να είναι η προστασία της κοινωνικής ειρήνης και η εξασφάλιση ότι η Κύπρος θα παραμείνει χώρα ανοιχτή, με ξεκάθαρους κανόνες και σεβασμό στη διαφορετικότητα, και ταυτόχρονα, μέσω στρατηγικών συμμαχιών, θα ενισχύει τον ρόλο της ως γεωπολιτικός φορέας ειρήνης και σταθερότητας. Επιπλέον, η Πολιτεία έχει όλα τα απαραίτητα εργαλεία για να διαχειριστεί με θεσμικό τρόπο τις επιπτώσεις της επενδυτικής κινητικότητας στον τομέα των ακινήτων.
Η δημοκρατία δεν κινδυνεύει από την ελεύθερη έκφραση των πολιτών ή την επένδυση αλλοδαπών στην οικονομία. Κινδυνεύει όταν επιτρέπει την πόλωση, τη γενίκευση και την εργαλειοποίηση των διαφορών. Η ευθύνη των πολιτικών ηγεσιών είναι να διασφαλίζουν ότι ο δημόσιος λόγος θα παραμένει νηφάλιος, ενωτικός και θεσμικά προσανατολισμένος. Η Κύπρος, με την ιστορία της, γνωρίζει καλύτερα από πολλούς τι σημαίνει διχασμός και τιμητέα πρέπει να είναι η μνήμη, όχι η αναπαραγωγή των λαθών. Στη δύσκολη ισορροπία μεταξύ εθνικής ευαισθησίας και διπλωματικής ευθύνης, το ζητούμενο δεν είναι να χαθεί η φωνή της κοινωνίας, αλλά να αποκτήσει το θεσμικό της μέτρο. Αυτό είναι το χρέος της ώριμης δημοκρατίας.
*Καθηγητής-ανθρωπολόγος στο Philips University, πρώην πρύτανης
