Το κράτος δικαίου ήταν ο μεγάλος πόθος του μακαρίτη του γιου μου. Μεθαύριο 1η Δεκεμβρίου θα γιόρταζε τα γενέθλιά του και στο καθιερωμένο τραπέζι θα μου έκαμνε και μια μικρή «διάλεξη» για το κράτος δικαίου και την ανυπαρξία του από το δικό μας κράτος. Παρόλο που όλοι ή σχεδόν όλοι οι Κύπριοι έχουν ακούσει για το κράτος δικαίου, λίγοι είναι εκείνοι που ξέρουν ποια είναι τα χαρακτηριστικά του. Ας πούμε, λοιπόν, μερικά απλά λόγια γι’ αυτά. Στο πλαίσιο του κράτους δικαίου, όλες οι δημόσιες Αρχές ενεργούν πάντοτε με βάση τους περιορισμούς που θέτει ο νόμος, σύμφωνα με τις αξίες της δημοκρατίας και τα θεμελιώδη δικαιώματα, υπό τον αποτελεσματικό έλεγχο ανεξαρτήτων και αμερόληπτων δικαστηρίων. Από τις αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, αλλά και εκείνου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μπορούμε να πούμε ότι η έννοια του κράτους δικαίου περιλαμβάνει έξι αρχές: νομιμότητα, η οποία συνεπάγεται διαφανή, υπεύθυνη, δημοκρατική και πλουραλιστική διαδικασία για τηΝ ψήφιση νόμων, ασφάλεια δικαίου, απαγόρευση της αυθαίρετης άσκησης εκτελεστικής εξουσίας, αποτελεσματική δικαστική προστασία, διάκριση εξουσιών και ισονομία. Εκεί όπου υπάρχει κράτος δικαίου, κανένα πρόσωπο που ασκεί εκτελεστική εξουσία δεν μπορεί να ενεργεί αυθαίρετα και να καταχράται την εξουσία του. Αν κάποιος παραβεί αυτή την αρχή, θα πρέπει να κληθεί να λογοδοτήσει. Με εφαρμογή αυτής της αρχής διασφαλίζεται ότι η άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας εξυπηρετεί το δημόσιο συμφέρον. Η κατάχρηση εξουσίας μπορεί να λάβει πάμπολλες μορφές. Κανένας ορισμός δεν μπορεί να προβλέψει όλες τις πιθανές μορφές κατάχρησης.
Η συχνότερη μορφή κατάχρησης εξουσίας είναι οι αυθαίρετες πράξεις. Σε αυτές περιλαμβάνονται οι αποφάσεις με τις οποίες επιδιώκεται σκοπός που είναι ξένος προς τον νόμιμο σκοπό της εξουσίας. Είναι κατάχρηση εξουσίας για παράδειγμα να γίνει αλλαγή της όδευσης ενός δρόμου για να μην επηρεαστεί το ακίνητο κάποιου φίλου του αρμόδιου υπουργού ή κάποιου υποστηρικτή του Προέδρου. Είναι κατάχρηση εξουσίας να «φωτογραφίζεται» με τους όρους μιας προσφοράς συγκεκριμένος επιχειρηματίας. Θα μπορώ να δίδω παραδείγματα που να γεμίσω μια ολόκληρη σελίδα της εφημερίδας. Αυτό όμως θα είναι κατάχρηση της φιλοξενίας που μου προσφέρει η εφημερίδα... έτσι, μερικά ακόμα παραδείγματα και σταματώ. Είναι κατάχρηση και συνάμα διαφθορά ένας δικαστής σε μια δικαστική διαδικασία που αφορά τη συνταγματικότητα ενός νόμου να κρίνει τον νόμο αντισυνταγματικό για να φανεί αρεστός στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας που κίνησε τη διαδικασία, με την προσδοκία ότι ο Πρόεδρος θα τον διορίσει πρόεδρο του δικαστηρίου. Είναι κατάχρηση εξουσίας ο Γενικό Εισαγγελέας να αρχίζει έρευνες εναντίον ενός πολίτη επειδή αυτή είναι η επιθυμία του Προέδρου ή κάποιου υπουργού. Αναμφίβολα η διαφθορά και η κατάχρηση εξουσίας αποτελούν δύο από τα πιο σοβαρά ζητήματα που πλήττουν την κυπριακή κοινωνία, την οικονομία, αλλά και την εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς. Μια από τις χειρότερες μορφές κατάχρησης εξουσίας στις μέρες μας, που παλαιότερα ήταν άγνωστη, είναι οι έρευνες για θέματα διαφθοράς από την Ανεξάρτητη Αρχή κατά της Διαφθοράς και την Αστυνομία να διαρκούν και να διαρκούν και να μην έχουν τέλος. Συνήθως σε τέτοιες έρευνες δίδεται ευρεία δημοσιότητα. Και με την καχυποψία που έχει δικαίως επικρατήσει στην κοινωνία, το πρόσωπο εναντίον του οποίου διεξάγεται η έρευνα στιγματίζεται και συχνά δημόσια διασύρεται. Μέχρι να ολοκληρωθούν οι έρευνες, αν ο ερευνώμενος είναι επιχειρηματίας, βρίσκεται στα πρόθυρα της χρεοκοπίας, αν είναι δημόσιος αξιωματούχος, όπως ο Σάββας Αγγελίδης, δεν μπορεί να εκτελέσει αποτελεσματικά τα καθήκοντά του. Πέραν του διασυρμού των ίδιων των ερευνώμενων, συχνά τα μεγαλύτερα θύματα είναι τα μέλη των οικογενειών τους. Ιδιαίτερα αν υπάρχουν παιδιά που φοιτούν στα σχολεία. Στις χώρες όπου το κράτος δικαίου δεν είναι μόνο στα χαρτιά, σπάνια στιγματίζονται άνθρωποι προτού κριθούν ένοχοι από αρμόδιο όργανο. Η αρχή του τεκμηρίου της αθωότητας τυγχάνει σεβασμού και ο ερευνώμενος ή ο ύποπτος αποτελεσματικής προστασίας. Στην Κύπρο το τεκμήριο της αθωότητας τυγχάνει καθημερινά βάναυσου βιασμού και κανενός το αφτί δεν ιδρώνει. Δεν μπορεί να μιλάμε για κράτος δικαίου όταν το τεκμήριο της αθωότητας δεν τυγχάνει σεβασμού. Τόσο στις έρευνες της Ανεξάρτητης Αρχής όσο και στις έρευνες της Αστυνομίας είναι καιρός να θεσμοθετηθούν χρονοδιαγράμματα εντός των οποίων θα πρέπει να ολοκληρώνονται οι έρευνες. Θα πρέπει επίσης να ποινικοποιηθεί η παραβίαση του τεκμηρίου της αθωότητας. Κάποιοι θα πουν φαγητό δεν έχουμε και ψάχνουμε ρεπανάκι για όρεξη. Δεν είναι έτσι. Η παραβίαση των αρχών του κράτους δικαίου είναι από τα πλέον σοβαρά ζητήματα μιας κοινωνίας, αν η κοινωνία αυτή θέλει να θεωρείται πολιτισμένη και να διαθέτει ποιότητα ζωής. Το κράτος δικαίου και οι αρχές του δεν είναι ρεπανάκι για όρεξη. Είναι κάτι πολύ πιο αναγκαίο και από το φαγητό. Είναι το οξυγόνο της δημοκρατικής ζωής. Πολλοί, ίσως η πλειοψηφία, δεν το αντιλαμβάνονται αυτό. Ενώ σαν άνθρωποι είμαστε αναγκασμένοι να ζούμε όλοι μαζί σε τούτο το νησί και να συνεργαζόμαστε και συνυπάρχουμε, δεν το κάνουμε λόγω της πόλωσης που κυριαρχεί στη ζωή μας. Αυτό το ύπουλο ψυχοδυναμικό φαινόμενο καταργεί τη λογική και οδηγεί τους ανθρώπους σε λάθος σκέψεις και ενέργειες. Είναι ύπουλο, διότι δεν αντιλαμβανόμαστε εύκολα ότι μας συμβαίνει. Και είναι δυναμικό, διότι μπορεί να ξεκινήσει πολύ ήπια και, στη συνέχεια, να εξελιχθεί σε πολύ έντονο και καταστροφικό φαινόμενο.
Το παρατηρούμε συχνά μεταξύ ζευγαριών, μεταξύ συναδέλφων, μεταξύ γονέων και παιδιών, μεταξύ κομμάτων, μεταξύ επιχειρήσεων, μεταξύ κρατών. Έτσι, πολλές οικογενειακές επιχειρήσεις έχουν κλείσει και πολλά ζευγάρια, όταν χωρίζουν, έχουν ταλαιπωρηθεί και δαπανήσει απίστευτα χρήματα, προσπαθώντας να χωρίσουν την περιουσία τους στο δικαστήριο. Αυτά, ασφαλώς, που συμβαίνουν στις μικρές ομάδες, μπορούν να συμβαίνουν και στην κοινωνία. Στη χώρα μας, πολλά από τα δεινά οφείλονται στην κυριαρχία του ατομισμού πάνω στην ομάδα, του εγώ πάνω στο εμείς. Πολλά δεινά στην Ιστορία μας και πολλά αδιέξοδα στις συνομιλίες για επίτευξη συμβιβαστικής λύσης στο Κυπριακό οφείλονται σε αυτή τη νοοτροπία και στις αντίστοιχες συμπεριφορές. Το ολέθριο πραξικόπημα του ’74 ήταν ένα φαινόμενο πόλωσης. Στην πολιτική, οι ηγεσίες των κομμάτων δεν λειτουργούν ως η εθνική ηγετική ομάδα που έχουν ανάγκη η πρόοδος και η ευημερία της χώρας.
Οι διάφορες επαγγελματικές ομάδες προωθούν τις διεκδικήσεις τους κρατώντας σε ομηρία άλλες ομάδες και αγνοώντας τις συνέπειες που δημιουργούνται συνολικά για την κοινωνία. Η φοροδιαφυγή, η διαφθορά, η καταστροφή του περιβάλλοντος, η μη τήρηση των νόμων, το ρουσφέτι και πολλά άλλα κακά οφείλονται στην κυριαρχία του ατομισμού και του «εγώ» πάνω στο ομαδικό και στο «εμείς», με τα γνωστά αποτελέσματα της τριτοκοσμικής μιζέριας. Η πλέον θεμελιώδης προϋπόθεση για να αισθάνονται και να λειτουργούν οι άνθρωποι ως ώριμη και αποτελεσματική ομάδα είναι η πλήρης συνειδητοποίηση και η βαθιά κατανόηση της αλληλεξάρτησής τους και, κατά συνέπεια, του αμοιβαίου οφέλους ή, ακόμη πιο πρακτικά, του κοινού συμφέροντός τους. Χωρίς κράτος δικαίου οι άνθρωποι δεν μπορούν να λειτουργήσουν σαν ομάδα.
Και χωρίς ομαδικό πνεύμα, η κρίση αξιών, κοινωνικής συνοχής και ταυτότητας που μας μαστίζουν θα συνεχίσουν. Αν θέλουμε να πορευτούμε και να ζήσουμε σε μια ανθρώπινη και πολιτισμένη κοινωνία, πιστεύω ότι βασικές αξίες για όλους είναι η εντιμότητα, η ελευθερία, ο αυτοσεβασμός, ο σεβασμός των βασικών δικαιωμάτων των άλλων, η δικαιοσύνη και η συνεργασία. Αυτά χωρίς κράτος δίκαιου δεν θα γίνουν ποτέ κτήμα της δικής μας κοινωνίας.
Του Χρήστου Πουργουρίδη
