Τον Απρίλιο του 1921, οι Αγγλογάλλοι σύμμαχοι της Ελλάδας πρότειναν στην ελληνική φιλοβασιλική κυβέρνηση του Δ. Γούναρη ένα συμβιβασμό στη Μικρά Ασία· προκειμένου να σταματήσει ο ελληνοτουρκικός πόλεμος, χωρίς η Ελλάδα να χάνει την ουσία όσων είχε κερδίσει με τη Συνθήκη των Σεβρών.
Ο Δ. Γούναρης, βέβαιος για την ελληνική νίκη, αλλά και φοβούμενος μήπως οι βενιζελικοί τον κατηγορήσουν ως συμβιβαστικό και προδότη, απέρριψε την πρόταση και εξαπέλυσε την εκστρατεία του Σαγγαρίου. Στόχος της ήταν τα ελληνικά στρατεύματα να καταλάβουν τη μισή Μικρά Ασία και την Άγκυρα, εξαρθρώνοντας έτσι τις δυνάμεις του Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ). Μετά την αποτυχία της εκστρατείας και τις τρομακτικές απώλειες του ελληνικού στρατού, τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς ο Γούναρης ζήτησε μεσολάβηση των Αγγλογάλλων για συμβιβασμό με τον Κεμάλ. Ο Μουσταφά Κεμάλ, με τις αντιπροτάσεις του, ουσιαστικά αρνήθηκε κάθε συμβιβασμό.
Δεν είχαν μεσολαβήσει ούτε καν πέντε μήνες. Η διαφορά δεν ήταν απλώς ότι τώρα ο Κεμάλ διαδέχτηκε τον Γούναρη στη βεβαιότητα για τη νίκη. Η διαφορά ήταν ότι ο Κεμάλ είχε πλέον ενδείξεις για την αδυναμία των Ελλήνων επί του εδάφους (αποτυχία εκστρατείας Σαγγαρίου), αλλά και επί της σημειολογίας: Οι ξεροκέφαλοι φιλοβασιλικοί πολιτικοί στην Αθήνα ζητούσαν τώρα εκείνοι συμβιβασμό. Άρα, ήταν και οι ίδιοι πια βέβαιοι ότι θα ηττηθούν.
Στην Ιστορία και στη ζωή, τέσσερις και κάτι μήνες μπορεί να μην είναι τίποτε. Μπορεί όμως να είναι και τα πάντα, αν το επιβάλλει ο συγχρονισμός (το περίφημο timing…).
Τα θανατηφόρα παραδείγματα
Αν οι σύμβουλοι του Τζο Μπάιντεν, αντί να τον καλοπιάνουν και να «μακιγιάρουν» την καταρρέουσα φυσική και πνευματική του κατάσταση, τον είχαν πείσει να μη διεκδικήσει δεύτερη θητεία (έστω έξι μήνες πριν τη μέρα που υποχρεώθηκε τελικά να το κάνει), σε λίγες εβδομάδες από τώρα στον Λευκό Οίκο θα εισερχόταν κάποια Κάμαλα Χάρις και όχι ο Ντόναλντ Τραμπ. Με την τρομακτική διαφορά που αυτό σημαίνει.
Αν οι Αυστριακοί στρατηγοί άκουγαν τον ερευνητή των συνθηκών της δολοφονίας του Αρχιδούκα Φερδινάνδου και ανέβαλλαν έστω για μια βδομάδα την κήρυξη πολέμου στη Σερβία (δίνοντας χρόνο στη διπλωματία), το πιθανότερο είναι να αποφεύγαμε το ολοκαύτωμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αν ο Τσάμπερλεϊν άκουγε έναν χρόνο νωρίτερα τον Τσόρτσιλ, το πιθανότερο είναι να αποφεύγαμε το ολοκαύτωμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τουλάχιστον στην έκταση που τελικά είχε.
Με βάση τους κανόνες της ιστορικής επιστήμης του 20ού αιώνα είναι αμάρτημα η μεταϊστορική εικασία· δηλαδή το να λες «αν δεν γινόταν αυτό, το ιστορικό αποτέλεσμα θα ήταν αυτό».
Τον 21ο αιώνα, όμως, μια από τις κύριες υπηρεσίες της Ιστορίας στον σύγχρονο κόσμο είναι ακριβώς αυτό: Να δείχνει τις συνέπειες των επιλογών την πολύ συγκεκριμένη στιγμή, σε ένα πολύ συγκεκριμένο περιβάλλον, προκειμένου να αναδεικνύεται η σημασία της ανταπόκρισης στον συγχρονισμό· αλλά και οι βαριές συνέπειες που έχει η εθελοτυφλούσα απάρνησής του.
Σύμφωνα με τον Κούντερα, μόνο αν μπορούσαμε να ζήσουμε πολλές ζωές, με τις διάφορες παραλλαγές των επιλογών μας, θα ξέραμε ποια ακριβώς θα ήταν η σωστή. Ο αντίλογος σε αυτό είναι ότι υπάρχουν καθοριστικές στιγμές στις οποίες, αν είμαστε σοβαροί, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι τουλάχιστον για το ποια επιλογή είναι λανθασμένη.
«Ας πρόσεχες»…
Όταν κληθήκαμε να αφοσιωθούμε στην Κυπριακή Δημοκρατία κατά τη γέννησή της, αποφασίσαμε να τη μισήσουμε (ως εμπόδιο στην ένωση και επειδή μας υποχρέωνε να συνδιοικούμε με τους Τουρκοκυπρίους). Όταν αποφασίσαμε να τη λατρέψουμε, μετά το 1974, αυτή η ετεροχρονισμένη μεγάλη αγάπη μόνο ζημιά έκανε. Γιατί έγινε συναισθηματικό εμπόδιο στο να ενστερνιστούμε και να επιδιώξουμε την επανένωση. Επομένως, κάλιο ποτέ παρά αργά.
Παράλληλα, χωρίς να παραγνωρίζουμε τη σημασία των προσπαθειών που καταβάλλουν πολλοί για δημιουργία κράτους δικαίου και πάταξη της διαφθοράς, κάποιες από αυτές τις προσπάθειες έχουν και ένα στοιχείο ματαιότητας. Γιατί θέλουν να αγνοούν πως το περίφημο «έλεγχοι και ισορροπίες (checks and balances)» έχει όρια όταν μιλούμε για ένα κράτος όπως το δικό μας· που το διοικεί αποκλειστικά μια λιλιπούτια κοινότητα, με έλεγχο στη μισή μόνο επικράτειά του. Ούτε καν φυσιολογικό κράτος δεν μπορεί να είναι. Πόσω μάλλον κράτος δικαίου. Επομένως, όσες φορές αποφασίσαμε το «τζιείνοι ποτζιεί τζιαι εμείς ποδά», αποφασίσαμε λίγο-πολύ και το «ναι στο διεφθαρμένο κράτος».
Το θετικό κλίμα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις και οι νέες προοπτικές στις ευρωτουρκικές έδιναν από την αρχή αυτής της διακυβέρνησης το πλαίσιο αναβίωσης της διαπραγμάτευσης στο Κυπριακό. Οι προϋποθέσεις όμως, πριν από ακριβώς έναν χρόνο, ήταν σαφείς: Να αποδεχτεί ρητά η ελληνοκυπριακή πλευρά όσα είχε αποδεχτεί στο Κραν Μοντανά, πριν υπαναχωρήσει στο δείπνο (Πλαίσιο Γκουτέρες χωρίς αστερίσκους, μια τουρκοκυπριακή ψήφος στο Υπουργικό, εκ περιτροπής προεδρία). Και να δώσει δείγματα γραφής ότι μιλά σοβαρά. Αντί αυτού, έκανε τα πάντα για να δημιουργήσει προβλήματα, ακόμη και στον Κανονισμό της Πράσινης Γραμμής. Τώρα που πάει να ψελλίσει κάτι για το Πλαίσιο Γκουτέρες, ή αποδέχεται διαπραγμάτευση για άνοιγμα οδοφραγμάτων, ο Ερντογάν τα εκλαμβάνει ως χοντρό δούλεμα. Δεν έγινε τίποτε στην ώρα του, άρα όλα πάνε στράφι.
Σε όλες τις κρίσιμες στιγμές, παραγνωρίσαμε τη σημασία της γεωγραφίας. Το πόσο κοντά είμαστε στην Τουρκία, πόσο μακριά από την Ελλάδα, και πόσο δίπλα στην πυριτιδαποθήκη της Μεσογείου, την Εγγύς Ανατολή. Τώρα, επειδή μας κτύπησε στον ώμο ο Μπάιντεν, αρχίσαμε να κοιτάμε τον χάρτη. Αλλά αυτή η ετεροχρονισμένη «επίγνωση» μόνο κακό μας κάνει. Επειδή δεν ήρθε στην ώρα της, είναι πλέον μια τερατογένεση. Γεμάτη μικρομεγαλισμούς και αερολόγες επικοινωνιακές παραστάσεις.
Το θέατρο
Όταν ένα πράγμα δεν γίνεται στην ώρα του, οι παρενέργειες είναι πάντα καταλυτικές. Όταν πολλά πράγματα και για πολύ καιρό δεν γίνονται στην ώρα τους, τότε όλη η κατάσταση μεταφέρεται στο σύμπαν της παρωδίας.
Αυτό δημιουργεί ένα αδιαπέραστο πλέγμα, μέσα από το οποίο δύσκολα βγαίνει κανείς. Δεν υπάρχουν παρά μόνο δύσκολες επιλογές, σε όλους τους τομείς. Αλλά επειδή το πλέγμα με τα χρόνια δημιουργεί κουλτούρα αποφυγής των δύσκολων επιλογών, αδράνειας και συσσώρευσης των προβλημάτων, δεν γίνονται οι σωστές επιλογές, ακόμη και σε όσα είναι προφανή. Ένα από τα πρώτα πράγματα που ανέδειξε η πανδημία του κορωνοϊού, σύμφωνα με όλους τους οικονομολόγους, ήταν η ανάγκη σοβαρών αλλαγών στο οικονομικό μοντέλο της Κύπρου. Όλοι συμφωνούσαν ότι η επανάπαυση στον τουριστικό και κατασκευαστικό τομέα και στον τομέα των υπηρεσιών είναι κάτι εύθραυστο. Έγινε κάτι τελικά; Απολύτως τίποτε.
Τι απομένει σε όσους ασκούν την εκτελεστική εξουσία; Ποια είναι η εύκολη και ανέξοδη διέξοδος; Το θέατρο. Να προσποιούνται ότι κυβερνούν, να καμώνονται ότι έχουν επιτυχίες, να ανακοινώνουν ξανά και ξανά μέτρα και αποφάσεις – που ξέρουν ότι κάνουν απλώς πολλές τρύπες στο νερό.
Το πρόβλημα δεν είναι μόνο ότι η επιλογή της θεατρικής παράστασης δεν οδηγεί σε ουσιαστικά αποτελέσματα. Είναι και το ότι αυτή η επιλογή σπρώχνει και τους κομπάρσους να φαντασιώνονται ότι είναι «ηθοποιοί». Με αποτέλεσμα να μην υπάρχει τίποτε, καμιά στρέβλωση που να μπορείς να την αποκλείσεις για το μέλλον. Κι όπως δεν μπορείς να αποκλείσεις ότι μετά τον Τραμπ μπορεί να γίνει Πρόεδρος των ΗΠΑ ένας Έλον Μασκ, δεν μπορείς να αποκλείσεις ότι ηγέτης της δικής μας θεατρικής παράστασης αύριο-μεθαύριο θα είναι ένας ευκατάστατος Φιρφιρής.
ΤΟ ΚΑΛΑΘΙ
• … με την ψευδαίσθηση του χρόνου (1): Πολλές φορές, η εναλλαγή των ειδήσεων μας δημιουργεί την αίσθηση της αλλαγής των πραγμάτων. Κάποια αλλάζουν, αλλά κάποια ακολουθούν τα ίδια μοτίβα. Αν δούμε τα πράγματα από κάποια απόσταση, θα διαπιστώσουμε ότι στην Κύπρο είναι πολύ περισσότερα αυτά που διατηρούν το ίδιο μοτίβο. Μια διαρκής ανακύκλωση που σπάει κόκαλα.
• … με την ψευδαίσθηση του χρόνου (2): Ένα διαρκώς επαναλαμβανόμενο μοτίβο είναι και οι ερμηνείες της πραγματικότητας στη βάση των ιδεοληψιών μας. Κάθε γεγονός δεν μετράει τόσο ως γεγονός όσο ως ερμηνεία του με βάση τα θέλω και τις ανάγκες μας. Για παράδειγμα, το φετινό χριστουγεννιάτικο μήνυμα του Αρχιεπισκόπου είναι εξαιρετικά πανομοιότυπο με το περσινό. Ιδιαίτερα στις αναφορές του στα «πρέπει» γύρω από το Κυπριακό. Γιατί και το πρωτοχρονιάτικό του να μην είναι το ίδιο με το αντίστοιχο περσινό;
• … με την ψευδαίσθηση του χρόνου (3): Όλο αυτό, δεν αφορά μόνο τους άλλους. Αφορά και εμάς. Για παράδειγμα, όσοι σχολιάζουμε τις εξελίξεις μέσω της αρθρογραφίας, σπάνια τολμούμε να πάμε πίσω, σε παλαιότερα κείμενά μας. Γιατί, όποτε το κάνουμε, βλέπουμε τον εαυτό μας λίγο-πολύ να επαναλαμβάνεται.
