Σε πρόσφατη συνέντευξή του, ο διεθνώς καταξιωμένος καθηγητής Γενετικής και Ιατρικής Στυλιανός Αντωνακάκης ρωτήθηκε από τον δημοσιογράφο αν πιστεύει ότι με την τόση γνώση που έχει συσσωρεύσει κινδυνεύει να γίνει υπερφίαλος ως άνθρωπος.
Με αξιοζήλευτη σοφία, ο καθηγητής απάντησε: Η επανάσταση στη Γενετική τα τελευταία χρόνια στηρίζεται κυρίως στην αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος κατά 0,46%. Δηλαδή, αγνοούμε ακόμη το 99,54%. Αγνοούμε απείρως περισσότερα από όσα γνωρίζουμε, πράγμα που θα συνεχίσει να ισχύει ίσως για πάντα. Και αυτό συμβαίνει σε όλες τις επιστήμες. Επομένως, η ενασχόληση με την επιστημονική έρευνα σε απαλλάσσει από τις απόλυτες βεβαιότητες και σε κάνει υποχρεωτικά πιο μετριοπαθή και ταπεινόφρονα.
Τα τελευταία χρόνια, πολιτικοί επιστήμονες και ιστορικοί χρησιμοποιούν τον όρο «πλάνη της μοναδικής αιτίας»: Ενώ η πραγματικότητα είναι εξαιρετικά πολύπλοκη, το ανθρώπινο μυαλό ρέπει στο να αναζητά τη μοναδική αιτία πίσω από ένα γεγονός. Αυτό συχνά παγιδεύει σε ένα γαϊτανάκι σκέψης που παράγει συνωμοσιολογικού τύπου ερμηνείες για τα πάντα. Καταλήγεις έτσι μέσα σε ένα κελί ημιμάθειας και βεβαιότητας, που αλληλοτροφοδοτούνται και αυτοαναπαράγονται. Η επιστήμη, η έρευνα, η τεκμηρίωση και η βαθύτερη γνώση είναι οι δυνάμεις που μπορούν να λειτουργήσουν σαν αντίδοτο.
Το ξέσπασμα
Η συμπεριφορά Τραμπ απέναντι στον Ζελένσκι και γενικότερα στο Ουκρανικό προκάλεσε στην Κύπρο, εκτός όλων των άλλων, και ένα σαρωτικό τσουνάμι αξιολογικών κρίσεων, που θυμίζει λίγο το κλίμα του 2004. Κατά την έκφραση Χριστόφια τότε «Δεν ακούει κανένας!». Βασικό χαρακτηριστικό αυτών των αξιολογικών κρίσεων είναι ο μονοδιάστατος χαρακτήρας τους και η απολυτότητά τους. Στηρίζονται κυρίως σε ένα τρίπτυχο:
- Αιτία του κακού είναι ο Ζελένσκι. Αυτός ευθύνεται για τον πόλεμο και αυτός στέκεται εμπόδιο στην επίτευξη της ειρήνης.
- Η εγκατάλειψη των Ουκρανών από τους άλλοτε συμμάχους τους, τις ΗΠΑ, είναι από μόνη της απόδειξη του δικαίου της Ρωσίας.
- Η Ευρωπαϊκή Ένωση διαλύεται, δεν έχει μέλλον ούτε μερικών χρόνων, βρίσκεται εν αδίκω διότι σπονσάρει τη συνέχιση του πολέμου, και αντί να κοιτάξει τα «χάλια» της, μαζεύει δισεκατομμύρια για εξοπλισμούς.
Τα αίτια γι’ αυτό το τσουνάμι είναι σίγουρα πολλά. Φαίνεται όμως ότι μία από τις αιτίες της αντιδιαλεκτικής κώφωσης είναι και η εξής:
Πολλοί στην Κύπρο έβλεπαν τη Ρωσία ως τον παραδοσιακό φορέα του δικαίου και τον βασικό διεθνή αντίπαλο του δυτικού ιμπεριαλισμού (κυρίως των ΗΠΑ), ακόμη και μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Από την έναρξη της ρωσικής εισβολής αυτοί οι άνθρωποι υποχρεώθηκαν να σιωπούν και να παρακολουθούν την ιδέα τους να καταρρέει. Μόνη κρυφή ελπίδα η τελική νίκη της Ρωσίας στον πόλεμο.
Η παρουσία και οι κινήσεις Τραμπ ανέτρεψαν την πλάστιγγα στο διεθνές σκηνικό. Έτσι, η συσσωρευμένη καταπίεση τριών χρόνων μετατράπηκε σε ένα τυφλό ξέσπασμα μονοδιάστατων ερμηνειών: Αφήνουν στη σιωπή τον ακροδεξιό χαρακτήρα του Τραμπ και των συνεργατών του, σιωπούν πια για τη Γάζα και τα εγκλήματα Νετανιάχου, διογκώνουν τον ρόλο του Ζελένσκι, και εκφράζουν αναθέματα για την ΕΕ. Αντί για τους νεκρούς, τη δυστυχία και τη φτώχεια που προκάλεσε η εισβολή, μετρούν τα εκατομμύρια των φτωχών στην ΕΕ. Αντί για τους υποστηρικτές του Πούτιν στην Ευρωπαϊκή Ένωση που εμποδίζουν τη δημιουργία συμπαγούς εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας (κυρίως Ουγγαρία και Σλοβακία), καταδικάζουν αυτούς που δεν την είχαν πετύχει, αλλά και αυτούς που τώρα την αποφάσισαν.
Το θέμα δεν είναι να κακίσουμε αυτές τις συμπεριφορές. Το θέμα είναι να γίνουν σύντομα κατανοητές κάποιες τουλάχιστον από τις αιτίες τους, ώστε να μπορέσουμε να καθίσουμε κάτω και να συνεννοηθούμε. Η Κύπρος δεν σηκώνει ούτε άλλες «περιρρέουσες» νέου τύπου, ούτε λανθασμένες ή μονόπλευρες εκτιμήσεις· και μάλιστα την πιο κρίσιμη στιγμή για τον κόσμο και την ίδια.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση
Όλες οι αξιόπιστες διεθνείς επιστημονικές έρευνες της τελευταίας πενταετίας κατατάσσουν την Ευρωπαϊκή Ένωση στην κορυφή, ως «τον καλύτερο χώρο πάνω στον πλανήτη για να ζει κάποιος σήμερα». Από τον δείκτη «ευτυχίας των πολιτών», μέχρι τους δείκτες δημοκρατίας, κανόνων και θεσμών δικαίου, πολιτικών περιβαλλοντικής πολιτικής και βιώσιμης ανάπτυξης.
Τα προβλήματα και τα ελλείμματα της ΕΕ είναι τεράστια, αλλά για ένα σημαντικό μέρος τους ευθύνονται και οι αντιευρωπαϊκές πολιτικές κρατών μελών που εμποδίζουν την ολοκλήρωσή της. Για παράδειγμα, η εξέλιξη με τη «συνεργασία των προθύμων», όπου κλήθηκαν χώρες εντός και εκτός ΕΕ (μαζί και η Τουρκία) για να στηθούν πολιτικές ασφάλειας, ήταν ένας τρόπος για να ξεπεραστεί ακριβώς ένα από τα αίτια· το πρόβλημα της αρχής της ομοφωνίας.
Επομένως, η ΕΕ δεν θα διαλυθεί μεν, αλλά σε συγκεκριμένους τομείς θα έχει σοβαρά προβλήματα αποτελεσματικότητας, αν δεν προχωρήσει σε δομικές αλλαγές. Μία από αυτές είναι η διαφοροποίηση της αρχής της ομοφωνίας. Τουλάχιστον σε κάποιους τομείς. Ιδιαίτερα κάποια από τα μικρά κράτη (π.χ. η Ουγγαρία) έκαναν και κάνουν συστηματική κατάχρηση αυτού του προνομίου (που στη φιλοσοφία του προστατεύει τους μικρούς από τις αυθαιρεσίες των μεγάλων), με μικρόψυχη επικέντρωση στο οικείο συμφέρον και στη δική τους ατζέντα.
Τα δύο μειονεκτήματα
Εκτός όλων των άλλων, η πλάνη της μοναδικής αιτίας έχει και δύο μειονεκτήματα τα οποία οδηγούν σε σκοτεινά μονοπάτια:
1. Είναι εκ φύσεως αναποτελεσματική. Ο Τραμπ ερμηνεύει το Ουκρανικό ως αποτέλεσμα αποκλειστικά της ξεροκεφαλιάς Ζελένσκι. Ήδη, όμως, άρχισε να διαπιστώνει ότι για να φτάσουμε σε βιώσιμη λύση του προβλήματος μεσολαβεί ένα βουνό. Και ενώ τώρα ο Ζελένσκι λέει «ναι» στις διαπραγματεύσεις, οι ΗΠΑ άρχισαν να αντιμετωπίζουν τη φύσει άτεγκτη στάση του Πούτιν. Το ίδιο και στην οικονομία. Για να βελτιώσει την οικονομία κτυπά τη «μοναδική αιτία», τις εισαγωγές, εκσφενδονίζοντας τελικά τον πληθωρισμό και την ακρίβεια, και καταποντίζοντας τους δείκτες του χρηματιστηρίου.
2. Είναι εκ φύσεως στατική. Είναι σαν να μην αναγνωρίζει την εξέλιξη και τις αλλαγές. Άπαξ και αποφάσισε ποια είναι η μοναδική αιτία για ένα κακό, μένει μόνιμα προσκολλημένη σε αυτό. Η πραγματικότητα όμως δεν είναι ποτέ στατική.
Η Κύπρος
Η παθογένεια της «πλάνης της μοναδικής αιτίας» κτυπά γενικότερα την κυπριακή δημόσια ζωή. Από την ερμηνεία για το τι φταίει που το κράτος δεν λειτουργεί, μέχρι και την πολιτική στο Κυπριακό.
Για παράδειγμα, το μεγαλύτερο μέρος της πολιτικής ζωής είναι κτισμένο πάνω στην πεποίθηση ότι όχι η κύρια, αλλά η μοναδική αιτία του Κυπριακού είναι η τουρκική αδιαλλαξία. Αυτή η μονοδιάστατη (άρα αναποτελεσματική και στατική) ερμηνεία μας έβαλε πολλές φορές σε μπελάδες. Γιατί το 2004 και το 2017, μόλις η Τουρκία έκανε δύο βήματα πίσω, εμείς μείναμε σαν άδεια μπουκάλα πάνω στο βάθρο του «φταίχτη».
Δυστυχώς, όλα δείχνουν ότι και σήμερα έχουμε τις προδιαγραφές για κάτι ανάλογο. Η μονοδιάστατη λογική Προεδρικού και Υπουργείου Εξωτερικών τους κάνει να υποτιμούν τον κίνδυνο από την επανάπαυση στην τουρκική αδιαλλαξία. Έτσι, ενώ γνωρίζουν ότι είναι προχωρημένες οι συζητήσεις για μετακίνηση της τουρκικής θέσης από τη «χωριστή κυριαρχία άρα δύο κράτη» στην «εσωτερική κυριαρχία μέσα στην ομοσπονδία», θεωρούν ότι θα ξοφλήσουν με μια δήλωση προσήλωσης «στο συμφωνημένο πλαίσιο».
Πιθανότατα, στην πενταμερή σε μια βδομάδα να μην υποχρεωθούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. Σε δεύτερο χρόνο, όμως, ο Ερντογάν ίσως δεν αφήσει ανεκμετάλλευτη την ευκαιρία.
Το Καλάθι
• …με τα μαύρα σύννεφα (1): Ελπίζουμε να είναι ανακριβής η είδηση ότι οι Γερμανικές και οι Γαλλικές μυστικές υπηρεσίες εκτιμούν ότι η Ρωσία ετοιμάζεται για πόλεμο με χώρες της ΕΕ, στα επόμενα τέσσερα με πέντε χρόνια. Οι ενδείξεις δυστυχώς δεν μας βοηθούν να κρατηθούμε από την ελπίδα. Όλοι οι οικονομολόγοι βλέπουν τη ρωσική βιομηχανία να έχει μετατραπεί σε οικονομία πολέμου, με ανεξήγητη υπερπαραγωγή.
• …με τα μαύρα σύννεφα (2): Θα μπορούσε να ευχηθεί κανείς ότι πρόκειται για υπερβολές κάποιων Ευρωπαίων βιομηχάνων, προκειμένου να δημιουργηθεί κλίμα κατάλληλο για μαζικές παραγγελίες οπλικών συστημάτων. Από το κλίμα πολέμου πάντα κάποιοι κερδίζουν. Αλλά τα ίδια ακριβώς ευχόμασταν και πριν από τριάμισι χρόνια. Αν κρίνουμε δε από την υπερκινητοποίηση της Βρετανίας με τον «συνασπισμό των προθύμων», φαίνεται ότι έχουν τις ίδιες πληροφορίες.
• …με τα μαύρα σύννεφα (3): Τότε, μόνο όταν βγήκε ο Μπάιντεν με σιγουριά και αναφέρθηκε σε επικείμενη εισβολή αρχίσαμε να πιστεύουμε. Η διαφορά είναι ότι τώρα τέτοιες πληροφορίες είναι χαράς
