Είναι πλέον επίσημο. Η εμπορική λειτουργία της ανταγωνιστικής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας της Κύπρου ξεκινά στις 15 Σεπτεμβρίου, με την πρώτη ημέρα εμπορίας την 1η Οκτωβρίου. Χρειάστηκε υπερβολικά μεγάλο χρονικό διάστημα για να επιτευχθεί αυτό, αλλά ήδη υπάρχουν αμφιβολίες για το πόσο κατάλληλο είναι το υιοθετημένο «μοντέλο-στόχος» για τις κυπριακές συνθήκες. Πέρασαν περίπου πέντε χρόνια από την πρώτη ανακοίνωση τον Ιανουάριο του 2021 μέχρι την πραγματική εφαρμογή.
Σε ένα «μοντέλο αγοράς-στόχου», η τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας καθορίζεται από το οριακό κόστος του τελευταίου σταθμού παραγωγής ενέργειας που απαιτείται για την κάλυψη της ζήτησης. Αυτό σημαίνει ότι οι παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας υποβάλλουν προσφορά στην αγορά, με τις φθηνότερες πηγές παραγωγής -στην προκειμένη περίπτωση τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ)- να χρησιμοποιούνται πρώτα για την κάλυψη της ζήτησης. Η τιμή στη συνέχεια καθορίζεται από την πιο ακριβή μονάδα που πρέπει να ενεργοποιηθεί για να ικανοποιήσει τη συνολική ζήτηση -στην προκειμένη περίπτωση τις συμβατικές μονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας.
Αλλά μόλις έγινε η ανακοίνωση από τη ΡΑΕΚ, ο υπουργός Ενέργειας, Γιώργος Παπαναστασίου, εξέφρασε ανησυχίες για το αν αυτό το μοντέλο θα οδηγήσει σε πραγματικές μειώσεις των τιμών ηλεκτρικής ενέργειας. Είπε ότι «το υπουργείο θα παρακολουθεί την εφαρμογή του και διατηρεί το δικαίωμα να παρέμβει, σε περίπτωση που η κατεύθυνση που θα πάρει οδηγήσει σε αυξήσεις τιμών». Όπως ήταν αναμενόμενο, ο Σύνδεσμος Αγοράς Ηλεκτρισμού δεν ήταν ευχαριστημένος με τα σχόλια του υπουργού.
Η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας της Ελλάδας βασίζεται στο «μοντέλο-στόχος», όπως και το μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης. Ωστόσο, με βάση τη μέχρι τώρα εμπειρία, η Ελλάδα έχει ασκήσει έντονη κριτική σε αυτό το μοντέλο, επικαλούμενη ανησυχίες σχετικά με τον αντίκτυπό του στην ελληνική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας και τη δυνατότητα να παρεμποδίσει τον ανταγωνισμό και να αυξήσει τις τιμές, γεγονός που δίνει υποστήριξη τις ανησυχίες του Παπαναστασίου.
Εξ ορισμού, μια ανταγωνιστική αγορά θα πρέπει να οδηγεί σε χαμηλότερες τιμές. Αλλά, όχι απαραίτητα στην Κύπρο. Τα καρτέλ που ελέγχουν τα συστήματα ΑΠΕ του νησιού έχουν στρεβλώσει την αγορά, διατηρώντας τις τιμές και τα υπερβολικά κέρδη υψηλά, παρά το πολύ χαμηλό κόστος παραγωγής τους. Το «μοντέλο-στόχος» μπορεί να αξιοποιηθεί για να επισημοποιηθεί και να διαιωνιστεί αυτή η στρεβλωμένη διαδικασία, σε αντίθεση με το πνεύμα της νέας «Ανταγωνιστικής Αγοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας», η οποία κινδυνεύει να αποδειχθεί οτιδήποτε άλλο εκτός από ανταγωνιστική. Ο υπουργός έχει δίκιο να ανησυχεί.
Όταν ρωτήθηκε ποιο μοντέλο αγοράς θα προτιμούσε, είπε «χωρίς ηλεκτρική διασύνδεση, σε ένα ενεργειακά απομονωμένο σύστημα ηλεκτρικής ενέργειας θα επέλεγα το μοντέλο του ‘μοναδικού-αγοραστή’, με ρυθμίσεις που να διασφαλίζουν ότι ο συγκεκριμένος αγοραστής-προμηθευτής, που πιθανότατα θα καταλήξει να είναι η ΑΗΚ, δεν θα εκμεταλλευτεί το μοντέλο».
Με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η διασύνδεση GSI λόγω των παράλογων απαιτήσεων και της επιθετικής θέσης της Τουρκίας, το έργο είναι πιθανό να καθυστερήσει. Αλλά, σε κάθε περίπτωση, δεν θα τεθεί σε λειτουργία πριν από το 2030. Με βάση τα όσα είπε ο υπουργός, εάν το «μοντέλο-στόχος» επικρατήσει κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι στρεβλώσεις στην αγορά ηλεκτρικής ενέργειας -και τα υπερβολικά κέρδη θα μπορούσαν να συνεχιστούν τουλάχιστον για τα επόμενα 5 χρόνια.
Ο «μοναδικός-αγοραστής» είναι το μοντέλο που χρησιμοποιείται με μεγάλη επιτυχία στη μόνη ευρωπαϊκή χώρα της οποίας η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας έχει ομοιότητες με την Κύπρο: τη Μάλτα - επίσης ένα μικρό νησιωτικό κράτος.
Το μοντέλο της Μάλτας
Ποιο είναι λοιπόν το μοντέλο της Μάλτας, πώς λειτουργεί και τι μπορεί να μάθει η Κύπρος από αυτό;
Η Μάλτα υιοθέτησε το μοντέλο του «μοναδικού-αγοραστή» ήδη από το 2004. Σε αυτό, μία οντότητα είναι ο καθορισμένος αγοραστής, αγοράζοντας ενέργεια από ανεξάρτητους παραγωγούς ενέργειας που ανταγωνίζονται για μακροπρόθεσμες συμφωνίες αγοράς ενέργειας. Ο «μοναδικός-αγοραστής» είναι επίσης υπεύθυνος για την εξασφάλιση της προμήθειας, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα παραγωγής σε πραγματικό χρόνο με στόχο το ελάχιστο δυνατό κόστος.
Η Μάλτα έλαβε παρέκκλιση το 2019, βάσει του Άρθρου 66 της Οδηγίας 2019/944 για την Αγορά Ηλεκτρικής Ενέργειας της ΕΕ, με το σκεπτικό ότι πρόκειται για μια μικρή αγορά – όπως είναι και η Κύπρος. Αυτό επέτρεψε στη χώρα να συνεχίσει να λειτουργεί το κλειστό της σύστημα με μία κρατική οντότητα, την Enemalta, η οποία διαχειρίζεται την παραγωγή, τη διανομή και την προμήθεια. Η Μάλτα εφαρμόζει επίσης ανταγωνιστικούς διαγωνισμούς ΑΠΕ και χαμηλούς ενεργειακούς φόρους. Έχει επίσης ενεργειακές διασυνδέσεις με την Ιταλία.
Ομοίως με την Κύπρο, το μείγμα καυσίμων ηλεκτρικής ενέργειας της Μάλτας κυριαρχείται από ορυκτά καύσιμα. Η τεράστια διαφορά, ωστόσο, είναι ότι η Μάλτα άρχισε να εισάγει ΥΦΑ τον Ιανουάριο του 2017. Το 2024, το 82% της ηλεκτρικής της ενέργειας προερχόταν από νέες, πιο αποδοτικές, μονάδες παραγωγής με φυσικό αέριο, με την ηλιακή ενέργεια να αντιπροσωπεύει το 16% της ολικής ηλεκτρικής ενέργειας.
Ως αποτέλεσμα, η Μάλτα έχει μία από τις χαμηλότερες τιμές ηλεκτρισμού στην Ευρώπη. Σύμφωνα με την Eurostat, το 2024 η μέση τιμή ηλεκτρικής ενέργειας στα νοικοκυριά της Μάλτας ήταν η τρίτη φθηνότερη στην ΕΕ, στα 0,13 €/kWh, λιγότερο από το μισό του μέσου-όρου της ΕΕ στα 0,28 €/kWh. Αντίθετα, η Κύπρος είχε την έκτη υψηλότερη τιμή, στα 0,32 €/kWh.
Όταν μετριέται με βάση το «πρότυπο αγοραστικής δύναμης» (PPS), το οποίο παρέχει μια πιο ακριβή εικόνα του οικονομικού βάρους που επιβάλλουν οι τιμές ηλεκτρικής ενέργειας στα νοικοκυριά, η Μάλτα έχει τη χαμηλότερη τιμή ηλεκτρισμού στην Ευρώπη, ενώ η Κύπρος ανεβαίνει στη δεύτερη υψηλότερη θέση.
Αναμφίβολα, το μοντέλο του «μοναδικού-αγοραστή» σε συνδυασμό με τη μετάβαση σε φθηνότερο φυσικό αέριο για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας -με αποτέλεσμα χαμηλότερες εκπομπές και χρεώσεις ρύπων- και χαμηλούς φόρους, έχουν ωφελήσει πάρα πολύ τα νοικοκυριά και τη βιομηχανία της Μάλτας.
Αγορά ηλεκτρικής ενέργειας στην Κύπρο
Η Κύπρος έχει πολλά να μάθει από όσα έχει επιτύχει η Μάλτα. Εάν το νέο μοντέλο αγοράς δεν επιφέρει σημαντικές μειώσεις στην τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας και στα υπερβολικά κέρδη από τις ΑΠΕ, τότε το μοντέλο του «μοναδικού-αγοραστή» θα πρέπει να εξεταστεί σοβαρά και να υιοθετηθεί.
Δεν μπορούμε όμως να περιμένουμε χρόνια για να δούμε πώς θα εξελιχθεί η νέα αγορά. Αυτό πρέπει να συμβεί το 2026. Για να είναι έτοιμη, η κυβέρνηση πρέπει να ξεκινήσει μελέτες τώρα για να προετοιμάσει το έδαφος για αλλαγές στο μοντέλο της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας σε περίπτωση που το «μοντέλο-στόχος» αποδειχθεί ότι δεν είναι η καλύτερη επιλογή για την Κύπρο, κάτι που είναι αρκετά πιθανό.
Είναι απαράδεκτο η ανανεώσιμη ηλεκτρική ενέργεια που κοστίζει 5-7 σεντς/kWh για παραγωγή να χρεώνεται λίγο κάτω από το κόστος της συμβατικής ηλεκτρικής ενέργειας, με αποτέλεσμα υπερβολικά κέρδη. Είναι επίσης απαράδεκτο η κυβέρνηση να αρνείται να αντιμετωπίσει το ζήτημα και να ανακτήσει παράλογα κέρδη.
Η εφαρμογή ανταγωνιστικών διαγωνισμών ΑΠΕ -με τη συμμετοχή της ΑΗΚ- όπου ο παραγωγός δηλώνει την τιμή που θα χρεώνει -όπως γίνεται στις περισσότερες άλλες χώρες- θα οδηγήσει σε πολύ χαμηλότερες τιμές ΑΠΕ προς όφελος των καταναλωτών.
Παράλληλα, η κυβέρνηση θα πρέπει να επιταχύνει την εφαρμογή των αλλαγών που απαιτεί το σύστημα ηλεκτρικής ενέργειας επειγόντως. Αυτές περιλαμβάνουν την ολοκλήρωση του έργου εισαγωγής ΥΦΑ στο Βασιλικό και τη μετάβαση στην παραγωγή ηλεκτρισμού με φυσικό αέριο έως το 2026, την αποθήκευση ενέργειας και την αναβάθμιση των υποδομών του δικτύου, υποστηριζόμενη από ρεαλιστικό μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και συνεπείς και διαφανείς πολιτικές και πρακτικές.
Η κλιματική αλλαγή επιφέρει μακροπρόθεσμες αλλαγές στις κλιματικές συνθήκες, με υψηλότερες θερμοκρασίες, μεγαλύτερες και πιο ακραίες περιόδους κρύου και ζέστης και ξηρασίας. Αυτές και οι τεχνολογικές εξελίξεις πρέπει να αντικατοπτρίζονται στον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό. Αυτό θα πρέπει επίσης να περιλαμβάνει τον αντίκτυπο της αυξανόμενης διείσδυσης των ΑΠΕ στην παραγωγή και την τιμολόγηση της συμβατικής ενέργειας, η οποία αναπόφευκτα θα υποβαθμιστεί σε εφεδρικό ρόλο μακροπρόθεσμα.
Ο επείγων χαρακτήρας και ο στόχος οποιωνδήποτε μεταρρυθμίσεων είναι να διασφαλιστεί ότι η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας της Κύπρου θα γίνει πραγματικά ανταγωνιστική και οι τιμές θα μειωθούν σημαντικά.
*Ανώτερου συνεργάτη στο Παγκόσμιο Κέντρο Ενέργειας του Ατλαντικού Συμβουλίου
