Η νέα κρίση που ξεδιπλώνεται σταδιακά στο εσωτερικό της Συρίας μεταξύ του Ισραήλ και της Τουρκίας, αναδεικνύει με τρόπο ανησυχητικό όχι μόνο τις λεπτές ισορροπίες που επικρατούν στη Μέση Ανατολή, αλλά και την επαναχάραξη των περιφερειακών ρόλων με όρους ανεξάρτητους από τα παραδοσιακά συμμαχικά σχήματα της Δύσης. Πρόκειται για μια σύγκρουση που επισήμως δεν έχει χαρακτηριστεί ως τέτοια, αλλά η ουσία των στρατιωτικών, πολιτικών και διπλωματικών ενεργειών που αναλαμβάνουν το Τελ Αβίβ και η Άγκυρα στο συριακό έδαφος επιβεβαιώνει πως έχει ήδη ξεκινήσει ένας νέος ψυχρός, πλην εν δυνάμει θερμός, πόλεμος δι’ αντιπροσώπων.
Η αφορμή δόθηκε με την αναζωπύρωση των εθνοκοινοτικών συγκρούσεων στην επαρχία Σουέιντα της νότιας Συρίας, με την εμπλοκή της δρούζικης μειονότητας σε ένοπλες συγκρούσεις με Βεδουίνους και κυβερνητικά στρατεύματα. Το Ισραήλ, στο πλαίσιο της πάγιας στρατηγικής του για την ενίσχυση μειονοτικών ομάδων που διατηρούν αποστάσεις από το σουνιτικό ή σιιτικό τόξο, αποφάσισε να εμπλακεί άμεσα με αεροπορικά πλήγματα εντός του πυρήνα της συριακής εξουσίας. Στις 16 Ιουλίου εξαπέλυσε επιθέσεις στην ευρύτερη περιοχή της Δαμασκού με στόχο κυβερνητικά κτήρια, μονάδες διοίκησης και επικοινωνίας και συγκεκριμένα σημεία που σχετίζονται με τον έλεγχο της πρόσβασης προς τη Σουέιντα. Η Δαμασκός κατήγγειλε τις επιθέσεις ως ευθεία παραβίαση του διεθνούς δικαίου, ωστόσο το Ισραήλ τις δικαιολόγησε επικαλούμενο «ανθρωπιστικούς και στρατηγικούς λόγους» και, κυρίως, την ανάγκη να προστατεύσει τους Δρούζους συμμάχους του από ενδεχόμενη σφαγή ή εθνοκάθαρση.
Η πραγματικότητα, ωστόσο, είναι σαφώς πιο σύνθετη. Το Τελ Αβίβ αναγνωρίζει ότι η μεταπολεμική περίοδος στη Συρία διαμορφώνεται ενόψει μιας νέας κρατικής συγκρότησης υπό την προσωρινή κυβέρνηση του Αχμέντ αλ‑Σάραα, η οποία έχει αποσπάσει την εύνοια τόσο των ΗΠΑ όσο και της Τουρκίας. Ο κίνδυνος για το Ισραήλ είναι η δημιουργία μιας ενιαίας κρατικής οντότητας που να επιτρέπει στην Άγκυρα να εδραιώσει στρατιωτική παρουσία στη Συρία, ειδικά στη μεθόριο με τα Υψώματα του Γκολάν. Αυτό ερμηνεύεται από το Ισραήλ ως ευθεία απειλή για την εθνική του ασφάλεια, καθώς θα επέτρεπε, μεσοπρόθεσμα, την ανασύνταξη ριζοσπαστικών ή φιλοϊρανικών στοιχείων κάτω από την ομπρέλα μιας φαινομενικά νομιμοποιημένης κυβέρνησης.
Στον αντίποδα, η Τουρκία αντέδρασε με εξαιρετική ταχύτητα και ευθύτητα. Η επίσημη Άγκυρα απάντησε καταδικάζοντας τις ισραηλινές επιθέσεις και υπενθυμίζοντας ότι διατηρεί αμυντική συνεργασία με τη νέα κυβέρνηση της Συρίας, ενώ άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο αποστολής στρατιωτικής βοήθειας ή και της μόνιμης εγκατάστασης βάσεων στη συριακή επικράτεια. Ο υπουργός Εξωτερικών Φιντάν δήλωσε πως η Τουρκία δεν θα επιτρέψει καμία ξένη στρατιωτική ενέργεια που στοχεύει στη διαίρεση της Συρίας, ενώ τουρκικές πηγές επιβεβαίωσαν ότι το αίτημα της Δαμασκού για ενίσχυση αντιμετωπίζεται ως «νόμιμη αμυντική συνεργασία».
Σ’ αυτό το πλαίσιο, η σύγκρουση Ισραήλ-Τουρκίας εντός της Συρίας προσλαμβάνει διαστάσεις που ξεπερνούν τα όρια ενός απλού επεισοδίου περιφερειακής αστάθειας. Πρώτον, επιβεβαιώνει πως η Συρία παραμένει ένα ρευστό κράτος χωρίς συμπαγή κρατικό πυρήνα, γεγονός που επιτρέπει την εκ νέου διεκδίκηση επιρροής από κάθε πρόθυμο εξωτερικό παράγοντα. Δεύτερον, καταδεικνύει ότι η Τουρκία δεν επιθυμεί πλέον απλώς να είναι ρυθμιστής στο συριακό ζήτημα, αλλά να εδραιώσει ένα είδος ηγεμονικής σχέσης, εκμεταλλευόμενη την απουσία σταθερής διακυβέρνησης και την ανάγκη για άμεση σταθεροποίηση. Τρίτον, η ανάμειξη του Ισραήλ, πέραν της προβαλλόμενης ανθρωπιστικής διάστασης, εντάσσεται σ’ ένα μακροχρόνιο σχέδιο που αφορά τον επαναπροσδιορισμό των συνόρων ασφαλείας του.
Η προσπάθεια δημιουργίας de facto ζώνης επιρροής στην περιοχή Σουέιντα, στην Κουνέιτρα και στην Νταράα, συνιστά επιχείρηση εγκαθίδρυσης buffers, όπου το Ισραήλ θα μπορεί να παρεμβαίνει άμεσα χωρίς θεσμικά ή διπλωματικά εμπόδια. Το παιχνίδι, βέβαια, δεν περιορίζεται στη στρατιωτική σκακιέρα. Το διπλωματικό παρασκήνιο που εκτυλίσσεται ανάμεσα σε Ουάσινγκτον, Τελ Αβίβ και Άγκυρα είναι αποκαλυπτικό. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, υπό την προεδρία Τραμπ, έχουν αποστείλει διπλωματικά μηνύματα με διπλή στόχευση: αφενός να κατευνάσουν το Ισραήλ και να αποτρέψουν μια ευρεία σύρραξη, αφετέρου να στηρίξουν τη νέα συριακή εξουσία ώστε να αποφευχθεί νέο κύμα αποσταθεροποίησης. Είναι ωστόσο σαφές πως η αμερικανική επιρροή στη συγκεκριμένη φάση είναι περιορισμένη, καθώς τόσο το Ισραήλ όσο και η Τουρκία λειτουργούν πλέον με γνώμονα την αυτόνομη στρατηγική τους λογική και όχι με σεβασμό στα αμερικανικά συμφέροντα.
Μέσα σ’ αυτό το εξαιρετικά πολύπλοκο και επικίνδυνο περιβάλλον, η Κύπρος, στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν μπορεί να παραμείνει θεατής. Η σταδιακή μετατροπή της Συρίας σε χώρο άτυπης σύγκρουσης Ισραήλ-Τουρκίας δημιουργεί δεδομένα που αγγίζουν ευθέως τη στρατηγική σταθερότητα της Ανατολικής Μεσογείου. Η παρουσία του Ισραήλ στην περιοχή Σουέιντα, αλλά και η τάση για επέκταση των επιχειρήσεων πλησίον των συριακών ακτών, ενδέχεται να φέρει κοντά τις ισραηλινές επιχειρησιακές πλατφόρμες προς την κυπριακή ΑΟΖ. Από την άλλη, η ενίσχυση της τουρκικής επιρροής στο εσωτερικό της Συρίας επιβεβαιώνει ότι η Άγκυρα προωθεί ένα ευρύτερο γεωπολιτικό αφήγημα που συνδέει τον βόρειο άξονα Συρίας-Ιράκ-Καυκάσου με το ενεργειακό της αποτύπωμα στη Μεσόγειο. Σ’ αυτό εντάσσεται και η επιμονή και πιέσεις της Τουρκίας για καθορισμό θαλασσίων ζωνών και υφαλοκρηπίδας με τη Συρία.
Οι Βρυξέλλες και η Λευκωσία οφείλουν, συνεπώς, να επανεκτιμήσουν τις σταθερές της εξωτερικής τους πολιτικής. Η στρατηγική σχέση με το Ισραήλ παραμένει σημαντική, όμως θα πρέπει να αναπροσαρμόζεται, συνυπολογίζοντας σ’ αυτή τις νέες παραμέτρους, και διασφαλίζοντάς την λεπτομερώς με νομικά κείμενα. Η εμπλοκή του Ισραήλ σε συγκρούσεις εντός της Συρίας και πιθανώς με την Τουρκία, σίγουρα επηρεάζει τον κρίσιμο ρόλο που η Κύπρος έχει στην Ανατολική Μεσόγειο. Παράλληλα, η επαναφορά της Τουρκίας ως εγγυήτριας δύναμης της Συρίας από ορισμένα διεθνή κέντρα μπορεί να προκαλέσει νέα επιχειρήματα υπέρ της αναβάθμισης του ρόλου της και στο Κυπριακό ζήτημα. Επιπλέον, η ανθρωπιστική διάσταση της κρίσης δεν πρέπει να παραγνωρίζεται. Αν η εύθραυστη κατάπαυση του πυρός στην επαρχία Σουέιντα τερματισθεί και η σύγκρουση επεκταθεί ή αν κλιμακωθεί η αντιπαράθεση, δεν αποκλείεται η Κύπρος να βρεθεί ενώπιον νέου κύματος προσφύγων. Οι υποδομές και το θεσμικό πλαίσιο υποδοχής και διαχείρισης μεταναστευτικών ροών πρέπει να προσαρμοστούν εκ των προτέρων για ενδεχόμενο εκτάκτων καταστάσεων. Την ίδια στιγμή, η Κύπρος οφείλει να επενδύσει διπλωματικά στην ανάδειξη του γεωπολιτικού της ρόλου στην περιοχή. Η γεωγραφική της εγγύτητα με τη Συρία, ο ευρέως αποδεκτός σταθεροποιητικός της ρόλος και η μέχρι τώρα στάση μη εμπλοκής στα πεδία συγκρούσεων, αποτελούν συγκριτικά πλεονεκτήματα.
Συμπερασματικά, η εθνική στρατηγική της Κύπρου χρειάζεται συνεχή αναθεώρηση και αναπροσαρμογή με ορίζοντα τις νέες περιφερειακές δυναμικές, που διαμορφώνονται με ταχύτητα, τις συγκρούσεις και τις συχνά απρόβλεπτες μετατοπίσεις. Η Συρία λειτουργεί, για άλλη μια φορά, ως το θέατρο επίδειξης της φθοράς των υφιστάμενων ισορροπιών και ως ο καταλύτης νέων ανταγωνισμών που, όπως πάντα, ξεκινούν μακριά, αλλά τελικά καταλήγουν στην αυλή μας.
*Καθηγητή-ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην πρύτανη
