Η Λάικα κατέχει μια μοναδική θέση στην Ιστορία. Όχι μόνο γιατί ήταν το πρώτο πλάσμα που στάλθηκε στο Διάστημα χωρίς επιστροφή, αλλά ήταν και το πρώτο ζώο που η ανθρωπότητα ολόκληρη έκλαψε δημόσια γι' αυτήν. Μέχρι τότε, η πειραματική χρήση ζώων παρέμενε σιωπηλή και σχεδόν αόρατη. Με τη Λάικα, για πρώτη φορά η επιστήμη συνάντησε τη συνείδηση του κοινού. Κανένα άλλο ζώο πριν από εκείνη δεν είχε γίνει παγκόσμιο σύμβολο της ηθικής κρίσης της επιστήμης.
Φυσικά, πριν από τη Λάικα υπήρξαν πολλά ζώα που χρησιμοποιήθηκαν σε πειράματα: πίθηκοι, άλλοι σκύλοι, ποντίκια, βάτραχοι, και αργότερα χιμπατζήδες (όπως ο Χαμ και ο Ένος στα αμερικανικά προγράμματα Διαστήματος της δεκαετίας του ’60). Όμως, κανείς δεν είχε συνδεθεί συναισθηματικά με το κοινό. Τα ζώα αυτά δεν είχαν «πρόσωπο». Η Λάικα το απέκτησε. Είχε όνομα, ιστορία, κι εκείνο το βλέμμα που μας κοιτά ακόμη. Και αυτό την έκανε το πρώτο ζώο που μας ανάγκασε να νιώσουμε ενοχή.
1957, Η εποχή του Ψυχρού Πολέμου
Η Λάικα ήταν ένα μικρό αδέσποτο σκυλί από τους δρόμους της Μόσχας. Το όνομά της σημαίνει «αυτή που γαβγίζει». Μικρόσωμη, περίπου πέντε κιλά, ήμερη, ήταν ένα από τα πολλά αδέσποτα που οι επιστήμονες συνέλεξαν, πιστεύοντας πως θα άντεχαν καλύτερα τις συνθήκες του Διαστήματος. Η αποστολή Σπούτνικ 2 σχεδιάστηκε βιαστικά από τη Σοβιετική Υπηρεσία Διαστήματος, μέσα σε μόλις τέσσερις εβδομάδες, ύστερα από πολιτική εντολή, ενόψει της 40στής επετείου της Οκτωβριανής Επανάστασης: «Η εκτόξευση θα γίνει στις 3 Νοεμβρίου». Το σκάφος δεν είχε σύστημα επανόδου.
Κατά την εκπαίδευση, την έκλειναν για εβδομάδες σε κλουβιά διαστάσεων 15χ35 cm. Την έβαζαν σε μηχανές φυγόκεντρου και σε θαλάμους αναπαραγωγής ήχων εκτόξευσης. Οι παλμοί της αυξάνονταν κατακόρυφα, όμως οι αναφορές έγραφαν: «προσαρμόστηκε ικανοποιητικά». Λίγες ημέρες πριν από την πτήση, ο επικεφαλής γιατρός, Βλαντιμίρ Γιαζντόφσκι, την πήρε στο σπίτι του για να παίξει με τα παιδιά του. Ήθελε, όπως είπε, να της χαρίσει «λίγη κανονικότητα πριν από το τέλος».
Στις 3 Νοεμβρίου 1957, το Σπούτνικ 2 εκτοξεύθηκε από το Μπαϊκονούρ. Κατά την άνοδο, ο καρδιακός της παλμός έφτασε τους 240 χτύπους το λεπτό. Λίγο μετά την είσοδο σε τροχιά, ένα τεχνικό σφάλμα εμπόδισε τον διαχωρισμό του πυραύλου. Το σύστημα ψύξης σταμάτησε. Η θερμοκρασία στην κάψουλα ξεπέρασε τους 80°C. Η Λάικα πάλεψε για λίγες ώρες. Οι αισθητήρες κατέγραφαν σπασμωδικές κινήσεις και ακανόνιστους παλμούς, μέχρι που όλα σταμάτησαν. Πέθανε από υπερθέρμανση και στρες.
Για δεκαετίες, η Σοβιετική Ένωση ισχυριζόταν πως είχε ευθανατωθεί «ανώδυνα». Μόνο το 2002 ο επιστήμονας Ντμίτρι Μαλασένκοφ, μέλος της ομάδας, αποκάλυψε την αλήθεια: «Ήταν πρακτικά αδύνατο να δημιουργήσουμε ένα αξιόπιστο σύστημα ελέγχου θερμοκρασίας στον χρόνο που μας δόθηκε». Η αποστολή απέδειξε πως ένας ζωντανός οργανισμός μπορούσε να επιβιώσει προσωρινά στο Διάστημα, αλλά άνοιξε μια πληγή που δεν έκλεισε ποτέ. Ποιο είναι το τίμημα της προόδου όταν την πληρώνει ένα πλάσμα που δεν μπορεί να συναινέσει;
Η είδηση προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων. Οργανώσεις για τα δικαιώματα των ζώων διαδήλωναν έξω από σοβιετικές πρεσβείες. Εφημερίδες έγραψαν: «Το σκυλί που δεν είχε επιστροφή». Ο ίδιος ο επιστήμονας Όλεγκ Γκαζένκο παραδέχθηκε αργότερα: «Όσο περνά ο καιρός, τόσο περισσότερο με βαραίνει η ενοχή. Δεν έπρεπε να το κάνουμε. Μάθαμε πολλά, αλλά τίποτα που να δικαιολογεί τον θάνατό της».
Αρχή μιας νέας ηθικής εποχής.
Η ιστορία της Λάικα ανήκει σε μια εποχή όπου η επιστήμη προχωρούσε ασταμάτητα, ενώ η ηθική έμενε πολύ πιο πίσω, αδυνατώντας να την προλάβει. Η εικόνα της μέσα στην κάψουλα έκανε τον κόσμο να αναρωτηθεί για πρώτη φορά: Μέχρι πού μπορεί ο άνθρωπος να φτάσει, χρησιμοποιώντας τα ζώα στο όνομα της προόδου; Η Λάικα έδωσε στην ανθρωπότητα ένα σιωπηλό μάθημα: πως η γνώση χωρίς ενσυναίσθηση δεν είναι πρόοδος, αλλά μια πιο εκλεπτυσμένη μορφή βίας. Πολλοί θεωρούν πως η Λάικα δεν ήταν απλώς ένα πείραμα, αλλά η αρχή μιας νέας ηθικής εποχής.
Ήταν το πρώτο πλάσμα που μας ανάγκασε να δούμε τη ζωή όχι ως αντικείμενο μελέτης, αλλά ως ζωντανή αξία που δεν μας ανήκει.
