Η Κοιλάδα των Κέδρων προσελκύει χιλιάδες επισκέπτες, λειτουργεί ως χώρος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και αποτελεί πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες και φωτογράφους. Ουσιαστικά, ο κέδρος συνδέει το φυσικό περιβάλλον με τον πολιτισμό και ενσωματώνει την ταυτότητα του τόπου μας, όπως ανέφερε σε συνέντευξη που παραχώρησε στον «Π» για τον κέδρο της Κύπρου (Cedrus brevifolia) ο Θωμάς Κυριάκου, συντηρητής Δασών Α΄ του Τμήματος Δασών. Η μαγευτική ορεινή τοποθεσία της Κοιλάδας των Κέδρων βρίσκεται μέσα στο δάσος της Πάφου, στο σταυροδρόμι της Λευκωσίας, της Πάφου και της Λεμεσού. Η περιοχή διασχίζεται από τον επαρχιακό δρόμο που ενώνει το χωριό Παναγιά με το μοναστήρι της Παναγίας του Κύκκου και ξεδιπλώνεται στην περιοχή «Σταυρός της Ψώκας», μια τοποθεσία στο βουνό που φιλοξενεί το σπάνιο αγρινό, ένα ενδημικό είδος άγριου προβάτου που συναντιέται αποκλειστικά στην Κύπρο. Ο κ. Κυριάκου ανέφερε πως ο κέδρος υπήρξε από την αρχαιότητα σύμβολο δύναμης, σταθερότητας και πνευματικής ανύψωσης σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο. Επεσήμανε επίσης πως η Κοιλάδα των Κέδρων είναι δημοφιλής για την ηρεμία και την απομόνωση που προσφέρει. Πρόκειται ανέφερε μεταξύ άλλων για πολύτιμο κομμάτι της φυσικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς, ένα δώρο που έχουμε χρέος να προστατεύσουμε. Όσο για το μέλλον του δέντρου είπε πως αυτό εξαρτάται από τις δικές μας ενέργειες.
Η σημασία του
Ο κέδρος της Κύπρου, με τη λατινική ονομασία Cedrus brevifolia, είναι ενδημικό δέντρο που υπάρχει αποκλειστικά στη χώρα μας. Είναι κωνοφόρο, αειθαλές, με συμμετρική κόμη, κοντές βελόνες και κυλινδρικούς κώνους. «Αποτελεί στενό συγγενή του κέδρου του Λιβάνου, όμως το κυπριακό είδος έχει μικρότερες διαστάσεις και ιδιαίτερες προσαρμογές που το καθιστούν μοναδικό», αναφέρει ο κ. Κυριάκου. Οι διαφορές τους είναι πολύ μικρές, και γι' αυτό πιστεύεται ότι έχουν προέλθει όλα από ένα και μόνο είδος του οποίου η γεωγραφική εξάπλωση αρχίζει από τα Ιμαλάια στα ανατολικά και καταλήγει στα βουνά του Άτλαντα στα δυτικά. H θεωρία αυτή ενισχύεται και από το γεγονός της εύρεσης απολιθωμάτων κέδρου στο Καζακστάν, στη νότια και κεντρική Ευρώπη και στην κεντρική Σαχάρα, αν και τα απολιθώματα αυτά θεωρούνται πολύ λίγα για να δώσουν μια θετική απάντηση στο ερώτημα της αρχικής εξάπλωσής του. Η σημασία του είναι τεράστια τόσο από οικολογικής όσο και από πολιτιστικής άποψης, καθώς συμβολίζει τη δύναμη και τη μακροβιότητα, αποτελεί ζωντανό μνημείο της κυπριακής φύσης και έχει ταυτιστεί με την ταυτότητα του τόπου μας.
Τα χαρακτηριστικά του
Ο κ. Κυριάκου αναφέρθηκε στον «Π» και στα ιδιαίτερα μορφολογικά και βιολογικά χαρακτηριστικά του είδους: «Φτάνει συνήθως τα 15-20 μέτρα σε ύψος, με κορμούς που ξεπερνούν το ένα μέτρο διάμετρο. Τα φύλλα του είναι βελονοειδή, κοντά και γλαυκοπράσινα, ενώ οι κώνοι του ωριμάζουν σε δύο χρόνια και φτάνουν τα 10-12 εκατοστά. Το ξύλο του είναι βαρύ, ανθεκτικό και αρωματικό, γι’ αυτό και στο παρελθόν υπήρξε πολύτιμο στην ξυλοτεχνία και τη ναοδομία. Είναι ιδιαίτερα μακρόβιο, πολλά ξεπερνά τα πεντακόσια χρόνια. Ο συνδυασμός αντοχής και ομορφιάς το κατατάσσει ανάμεσα στα πιο ξεχωριστά δέντρα παγκοσμίως. Ο κυπριακός κέδρος είναι δέντρο που φτάνει σε ύψος μέχρι και 30-35 μ. σε βαθιάς και καλής ποιότητας εδάφη. Σε νεαρή ηλικία έχει κόμη στενή και κωνική, ενώ στα γέρικα δέντρα αυτή γίνεται πλατιά και πεπλατυσμένη στην κορυφή. Συγκρινόμενος με τα άλλα είδη κέδρου, έχει τις πιο μικρές σε μήκος βελόνες και γι' αυτό είναι γνωστό ως ο κέδρος ο βραχύφυλλος (brevifolia). Είναι φυτό μόνοικο, με άνθη μονογενή. Τα αρσενικά άνθη είναι κυλινδρικά, με μήκος 5 εκ. και χρώμα πρασινοκίτρινο, ενώ τα θηλυκά είναι ωοειδή με μήκος 1-1,5 εκ. και χρώμα κόκκινο. Και τα δύο εμφανίζονται όρθια στα άκρα μικρών κλάδων. Οι κώνοι του έχουν μορφή κυλινδρική, με βυθισμένη κορυφή και όταν ωριμάσουν παίρνουν χρώμα καστανό». Όπως εξηγεί ο συντηρητής δασών, το ξύλο του είναι πολύ καλής ποιότητας, γιατί είναι πλούσιο σε ρετσίνι που του προσδίδει μια πολύ δυνατή και ευχάριστη μυρωδιά και το κάνει να είναι μεγάλης διάρκειας και ανθεκτικό στις προσβολές από έντομα και μύκητες. Θεωρείται πολύ καλό υλικό για την κατασκευή πλοίων, επίπλων, ξυλογλύπτων και γενικά στην οικοδομική. Σε πολλές παλιές εκκλησίες του τόπου μας χρησιμοποιήθηκε ξύλο του κέδρου στην κατασκευή πορτοπαραθύρων, ξυλόγλυπτων εικονοστασίων, σκάμνων, αμβώνων κ.λπ.
Πού το συναντάμε
Η Κοιλάδα των Κέδρων και στην κορυφή του Τρίπυλου, στο δάσος Πάφου είναι εκεί που θα βρείτε τον κέδρο. Υπάρχει και μια μεγάλη συστάδα στη Μαδαρή. Η εξάπλωσή του δεν ξεπερνά τα 300 εκτάρια, εκ των οποίων περίπου 100 σχηματίζουν καθαρά δάση, ενώ τα υπόλοιπα συνυπάρχουν με τη λατζιά (Quercus alnifolia) και την τραχεία πεύκη (Pinus brutia). Σήμερα, όπως εξηγεί ο κ. Κυριάκου, εκτιμάται πως υπάρχουν περίπου 50.000 του είδους, από νεαρά φυτά μέχρι αιωνόβια δέντρα. «Πρόκειται για έναν περιορισμένο αλλά εξαιρετικά σημαντικό βιότοπο, που έχει ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000 ως τύπος οικοτόπου προτεραιότητας. Ευδοκιμεί σε εδάφη που προήλθαν από την αποσάθρωση πυριγενών πετρωμάτων τύπου διαβάση», αναφέρει. Όπως σημειώνει το κλίμα της περιοχής είναι ύφυγρο δροσερό (600-900 mm βροχόπτωση και 0-3° μέση ελάχιστη θερμοκρασία του ψυχρότερου μήνα). Ο κέδρος στις περιοχές αυτές σχηματίζει φυσικές συστάδες είτε αμιγείς είτε σε μείξη με την τραχεία πεύκη, τη λατζιά, τον πλάτανο, την αντρουκλιά, τον σφένδαμνο και διάφορα άλλα είδη θάμνων. Στην ίδια περιοχή αυτοφύονται και αρκετά άλλα ενδημικά φυτά του τόπου μας, όπως το βατράχιο του Κύκκου (Ranunculus kykkoensis) που είναι αυστηρά προστατευόμενο σύμφωνα με τη Σύμβαση της Βέρνης, το κυπριακό κυκλάμινο (Cyclamen cyprium), το θυμάρι (Thymus integer), τα κλάματα της Παναγίας (Arabis purpurea), ο πτεροκέφαλος (Pterocephalus multiflorus) και άλλα.
Από τα αρχαία χρόνια
Ο κυπριακός κέδρος, γνωστός από την αρχαιότητα, αναφέρεται από τους Θεόφραστο και Πλίνιο ως ένα πολύ σημαντικό δασικό δέντρο της τότε εποχής. Οι κέδροι καταστράφηκαν όμως πριν από πολλές εκατοντάδες χρόνια, κατά πάσα πιθανότητα λόγω αλόγιστων υλοτομιών, πυρκαγιών και υπερβόσκησης. Το ξύλο του, όπως και των συγγενικών ειδών της Ανατολικής Μεσογείου, θεωρείτο εξαιρετικά πολύτιμο λόγω της αντοχής, της πυκνότητας και του αρώματός του. Στην Κύπρο χρησιμοποιήθηκε στην ξυλογλυπτική και την εκκλησιαστική τέχνη, για την κατασκευή εικόνων, τέμπλων και άλλων ιερών αντικειμένων. Σε ευρύτερη κλίμακα, από την αρχαιότητα οι κέδροι της περιοχής αξιοποιούνταν στη ναυπηγική, κυρίως για κατάρτια πλοίων. Ιστορικές μαρτυρίες τους συνδέουν με τον στόλο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά και με άλλους πολιτισμούς που κατασκεύαζαν πλοία από ξύλο κέδρου, εκμεταλλευόμενοι την ανθεκτικότητά του στο νερό.
Επί Αγγλοκρατίας άρχισε να προστατεύεται συστηματικά, και για τον λόγο αυτό απαγορεύτηκε η υλοτομία του και αργότερα και η βόσκηση μέσα στο δάσος της Πάφου (1939). Σιγά-σιγά αυξήθηκε ο πληθυσμός του τόσο μέσα στην περιοχή της φυσικής του εξάπλωσης όσο και σε άλλες περιοχές όπου γίνονταν φυτεύσεις. Ο κέδρος λέγεται και πεύκος της Παναγίας, γιατί σύμφωνα με μια τοπική παράδοση, όταν η Παναγία επισκέφθηκε το Μοναστήρι του Κύκκου, οι πεύκοι για να την τιμήσουν γονάτισαν στο πέρασμά της, και η Παναγία για να τους ανταμείψει άλλαξε τη μορφή τους και τους μετάτρεψε στους πολύ όμορφους κέδρους. Πλέον οι χρήσεις ανήκουν στο παρελθόν, καθώς ο κέδρος της Κύπρου προστατεύεται αυστηρά και η αξία του είναι πλέον οικολογική, πολιτιστική και συμβολική.
Σύμβολο δύναμης
Από τα αρχαία χρόνια ο κέδρος ήταν ένα σύμβολο δύναμης, σταθερότητας και πνευματικής ανύψωσης σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο. Το ίδιο ισχύει και για τον κέδρο της Κύπρου, που με τη μακροβιότητά του καθιερώθηκε ως σύμβολο αντοχής, διάρκειας και συνέχειας. Σήμερα, πέρα από την οικολογική του σημασία, έχει και πολιτιστική διάσταση: η Κοιλάδα των Κέδρων προσελκύει χιλιάδες επισκέπτες, λειτουργεί ως χώρος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και αποτελεί πηγή έμπνευσης για καλλιτέχνες και φωτογράφους. Ουσιαστικά, ο κέδρος συνδέει το φυσικό περιβάλλον με τον πολιτισμό και ενσωματώνει την ταυτότητα του τόπου μας.
Πυρκαγιά, η απειλή
Η μεγαλύτερη απειλή, όπως σε όλα τα δάση είναι φυσικά οι δασικές πυρκαγιές. «Η περιορισμένη εξάπλωση του είδους σημαίνει ότι μία εκτεταμένη φωτιά θα μπορούσε να προκαλέσει ανεπανόρθωτες ζημιές, γι’ αυτό και στην κορυφή του Τρίπυλου λειτουργεί μόνιμο πυροφυλάκιο. Επιπλέον, η κλιματική αλλαγή με τις παρατεταμένες ξηρασίες και τις ακραίες θερμοκρασίες δυσκολεύει την αναγέννησή του», επισημαίνει ο κ. Κυριάκου. Η χαμηλή γενετική ποικιλότητα μειώνει επίσης την ανθεκτικότητα απέναντι σε ασθένειες και παράσιτα. Γι' αυτούς τους λόγους, ο κέδρος της Κύπρου έχει χαρακτηριστεί «εύτρωτο» (Vulnerable) στο Κόκκινο Βιβλίο της Χλωρίδας της Κύπρου.
Οι δράσεις του τμήματος
Εφαρμόζουμε ολοκληρωμένο πλαίσιο προστασίας. Ο κέδρος της Κύπρου καλύπτεται από την εθνική δασική νομοθεσία, ενώ οι βιότοποί του εντάσσονται στο δίκτυο Natura 2000. Παράλληλα, προγράμματα όπως το LIFE-KEDROS προωθούν τη βιώσιμη διαχείριση του είδους. Οι δράσεις περιλαμβάνουν παρακολούθησή του, πρόληψη και καταστολή πυρκαγιών, ενίσχυση της φυσικής αναγέννησης, επιστημονικές έρευνες και περιβαλλοντική εκπαίδευση. Εξίσου σημαντική είναι η ευαισθητοποίηση του κοινού για τη μοναδικότητα και την αξία του κέδρου.
Έχει μέλλον;
«Εξαρτάται από τις δικές μας ενέργειες», αναφέρει ξεκάθαρα ο κ. Κυριάκου. «Απαιτείται συνεχής επαγρύπνηση, σωστή διαχείριση, αντιπυρικά μέτρα και προσαρμογή στις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής. Παράλληλα, χρειάζεται συνέχιση των ερευνητικών και προστατευτικών προγραμμάτων, αλλά και ενεργός συμμετοχή της κοινωνίας. Αν τον διαφυλάξουμε με συνέπεια, μπορούμε να τον παραδώσουμε ακέραιο στις επόμενες γενιές. Πρόκειται για πολύτιμο κομμάτι της φυσικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς - ένα δώρο που έχουμε χρέος να προστατεύσουμε», σημειώνει.
Το ποίημα
«Τρεις είναι οι πρωτόγονοι, χωματένιοι και απόκρημνοι δρόμοι, ταξιδιώτη μου, που σαν πελώρια προϊστορικά θεριά συναπαντιούνται στους 'Δώδεκα Ανέμους', μερικά μόνο χιλιόμετρα απ' εκεί, που περισφιγμένα από το πυκνό πευκοδάσος, παραμένουν όρθια σαν τις λαμπάδες του Κύκκου τα τριακόσια τόσα προϊστορικά κωνοφόρα, οι κέδροι της Πάφου, στην καρδιά του Τρίπυλου... Όποιο δρόμο όμως και να πάρεις, ταξιδιώτη, θα βγεις στο τέλος στην 'Κοιλάδα με τους Κέδρους'. Σαν φτάσεις στον προορισμό σου, καμιά δυσκολία δεν θα έχεις να τους επισημάνεις... Γιατί το πρώτο συναίσθημα που θα νιώσεις θα είναι ένα συναίσθημα τρόμου!! Θα είναι η πρώτη φορά που θα συνειδητοποιήσεις από τι ζυμάρι είσαι κι εσύ καμωμένος. Κι έτσι αυτό το πρώτο συναπάντημα με τον ίδιο σου τον εαυτό, θα διαδεχτεί ένας αλλόκοτος μεθυστικός αισθησιασμός, που θα σε θέλει να γίνεις ένα με τους κέδρους στην καρδιά του παφιώτικου δάσους».
(Γιαννάκη Ταλιώτη: «Ακέφαλος Άγγελος», Πάφος 1994)
