ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΟΥΡΚΙΑ
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΡΕΤΑΙΟΣ
Το τρένο μας διασχίζει την κεντρική Ανατολία με ρυθμούς που θυμίζουν άλλες, περασμένες εποχές. Η νύχτα έχει πέσει και τα χωριά κι οι κωμοπόλεις δεν είναι παρά μικρές ταμπέλες στους παλιούς σταθμούς και φώτα ανάμεσα στο σκοτάδι. Στο τρένο πολλοί λαγοκοιμούνται τώρα, άλλοι είναι στο βαγόνι-εστιατόριο για φαγητό αλλά κυρίως για τσάι. Μιλάω με τρεις νεαρούς, φοιτητές που γυρίζουν πίσω στο πανεπιστήμιο τους στο Ερζουρούμ, έχουν ακόμα μπροστά τους δώδεκα-δεκαπέντε ώρες ταξιδιού. Είναι και οι τρεις τους από άλλες, μικρότερες, επαρχιακές πόλεις της Ανατολίας και σπουδάζουν για να γίνουν δάσκαλοι. Μου λένε ότι το σύστημα της παιδείας πάει από το κακό στο χειρότερο γιατί τα τελευταία χρόνια γίνονται συνέχεια ακατάστατες αλλαγές. Και φοβούνται ότι η εξάπλωση των ισλαμικών θρησκευτικών σχολείων, των ιμάμ χατίπ, θα δημιουργήσει ακόμα περισσότερα προβλήματα. Δεν έχουν ταξιδέψει έξω από την Τουρκία, θα ήθελαν να πάνε στην Ευρώπη να δουν αλλά όχι να ζήσουν, τους αρέσει η Τουρκία, τους αρέσει να είναι κοντά στις οικογένειές τους, αν και ξέρουν ότι σαν δάσκαλοι θα βρεθούν σε διαφορετικές γωνιές της χώρας τους. Ξέρουν για την αρχαία Ελλάδα κι όταν τους ρωτάω αν μπορεί να γίνει πόλεμος ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία γελάνε με μια μικρή έκπληξη και μου λένε ότι μόνο αν μας βάλουν οι «ξένοι» μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο. Τον Ταγίπ Ερντογάν δεν τον βλέπουν με καλό μάτι, είναι πανταχού παρών και εμπλέκεται σε όλα, μου λένε, κρατάει συνέχεια τον κόσμο σε ένταση και συγκεντρώνει εξουσίες παρακάμπτοντας την αντιπολίτευση και την Εθνοσυνέλευση. Οι δύο σκέφτονται να ψηφίσουν το Καλό Κόμμα της Μεράλ Ακσενέρ, χωρίς πάντως να φαίνονται και πολύ ενθουσιασμένοι, ο τρίτος ακόμα δεν ξέρει.
«Πρόσεχε...»
Φτάνω στο Σίβας, τη Σεβάστεια, περασμένες έντεκα το βράδυ. Το πρώτο τρένο έφτασε εδώ το 1930. Το δικό μου τρένο είχε καθυστέρηση. Πρώτη φορά στην πόλη αυτή και βγαίνοντας από τον σταθμό νιώθω μια νευρικότητα, μια εγρήγορση. Φίλοι μου στην Κωνσταντινούπολη μου είχαν πει να προσέχω, χωρίς να μου προσδιορίσουν τι ακριβώς έπρεπε να προσέχω. Στο μυαλό μου, όπως και στο μυαλό των περισσότερων εκκοσμικευμένων δυτικότροπων Τούρκων της δυτικής Τουρκίας, το Σίβας είναι η πόλη όπου τον Ιούλιο του 1993, τριάντα εφτά Αλεβίδες διανοούμενοι κάηκαν ζωντανοί όταν ένας εξαγριωμένος όχλος δεκάδων εκατοντάδων φανατικών σουνιτών επιτέθηκε στο ξενοδοχείο τους. Αντιδρώντας στην παρουσία στο συνέδριο που οργανώθηκε τότε του Τούρκου διανοούμενου Αζίζ Νεσίν, ο οποίος είχε μεταφράσει τους «Σατανικούς στίχους» του Σαλμάν Ρουσντί. Μια φίλη μου, που ο άντρας της είναι από εδώ μου είχε πει στην Κωνσταντινούπολη να μην ανησυχώ καθόλου και με είχε φέρει σε επαφή με έναν φίλο τους, τοπικό προύχοντα, που θα με βοηθούσε. Αλλά εκείνη την ώρα βγαίνοντας από τον σταθμό, όλες οι σκοτεινές αυτές σκέψεις της σφαγής και αυτά που άκουγα να λένε οι περισσότεροι φίλοι μου στην Κωνσταντινούπολη μου προκάλεσαν μια έντονη αίσθηση παράνοιας ότι πρέπει να διασχίσω μια άγνωστη σε μένα πόλη, όπου κυριαρχεί άκρατος και σκληρός φονταμενταλισμός και εθνικισμός. Παίρνω μερικές βαθιές ανάσες και βγαίνω από τον σταθμό για να βρω ένα ταξί να με πάει στο ξενοδοχείο. Ο σταθμός δεν είναι μακριά από το κέντρο, μια ευθεία γραμμή ουσιαστικά, όπως σε όλες σχεδόν τις πόλεις της Ανατολίας.
Το Σίβας είναι η πόλη όπου τον Ιούλιο του 1993, τριάντα εφτά Αλεβίδες διανοούμενοι κάηκαν ζωντανοί
Πώς βλέπουν οι Τούρκοι τις σχέσεις τους με τη Δύση
«Η Ευρώπη δεν μας θέλει»
Έντεκα και μισή, οι δρόμοι έχουν κόσμο, άντρες, γυναίκες, νέα ζευγάρια πιασμένα χέρι-χέρι, φώτα παντού, βιτρίνες. Η κεντρική πλατεία του ιστορικού κτηρίου του συνεδρίου του Σίβας του 1919, από όπου ξεκίνησε τον αγώνα της Ανεξαρτησίας ο Κεμάλ, φωταγωγημένη και όμορφη. Πριν φτάσω κιόλας στο ξενοδοχείο έχω χαλαρώσει. Τα πράγματα, για άλλη μια φορά, δεν είναι όπως τα νομίζουμε και όπως τα θεωρούμε από την Κωνσταντινούπολη. «Για πολλούς το Σίβας είναι συνυφασμένο με τη σφαγή του 1993 αλλά σίγουρα δεν είναι έτσι. Ήταν κάτι ξένο από εμάς, κάτι για το οποίο ακόμα λυπούμαστε παρόλο που δεν ήταν από εμάς εδώ. Ποιος ξέρει ποια κέντρα θέλησαν να κάνουν αυτήν την προβοκάτσια. Το Σίβας έχει μεγάλη συμβολική σημασία για την Τουρκία καθώς είναι εδώ που μπήκαν τα θεμέλια του αγώνα της Ανεξαρτησίας μας και της Δημοκρατίας», μου λέει ένας τοπικός παράγοντας καθώς πίνουμε τσάι στο γραφείο του, αναπαράγοντας με ειλικρίνεια την κυριαρχούσα εκδοχή για τα όσα έγιναν τότε. «Εδώ δεν έχουμε εντάσεις ούτε πόλωση, η κουλτούρα της Ανατολίας είναι ξένη σε αυτά, είμαστε φιλόξενοι και αν κυκλοφορήσεις στην πλατεία τώρα θα δεις εκλογικά περίπτερα όλων σχεδόν των κομμάτων. Η κουλτούρα της Ανατολίας είναι συντηρητική, ναι. Δεν είμαστε σαν τη Δύση, εκσυγχρονιζόμαστε αλλά εμείς κρατάμε τις παραδόσεις μας και τις ρίζες μας που είναι από εδώ. Είμαστε «μωσαϊκό» διαφορετικών λαών και κουλτούρων». Το λέει αυτό το «μωσαϊκό» με ένα πλατύ και πραγματικά ειλικρινές χαμόγελο αλλά στο μυαλό μου έρχεται αμέσως εκείνη την ώρα μια φράση που αποδίδεται σήμερα στον Αλπαρσλάν Τουρκές, τον ιδρυτή των Γκρίζων Λύκων που κάποτε σε μια τηλεοπτική εκπομπή φέρεται να είπε για την Ανατολία: «Τι μωσαϊκό; Μάρμαρο είναι, μάρμαρο», εννοώντας προφανώς αμιγώς τουρκικό-σουνιτικό «μάρμαρο». «Με τους Έλληνες μοιάζουμε πολύ, μην κοιτάς τώρα αυτά που γίνονται, τσαλιμάκια είναι κι από τις δύο πλευρές, η όποια εχθρότητα τώρα είναι προσωρινή, δεν έχουμε κανένα πρόβλημα εμείς με την Ελλάδα και τους Έλληνες», μου λέει ο συνομιλητής μου. Για την Ευρώπη και τις ΗΠΑ όμως δεν έχει την ίδια άποψη. «Η Δύση έπαιξε με μας και παίζει ακόμα». «Εμείς θέλουμε να πάμε πιο κοντά στην Ευρώπη», μου λέει χωρίς να φαίνεται και πολύ πεπεισμένος και συνεχίζει: «Η Ευρώπη είναι αυτή που δεν μας θέλει».
Η απειλή από τις «ξένες επιβολές»
H αρχή των πάντων
Ο Κεμάλ Ατατούρκ έμεινε σχεδόν τρεις μήνες στο Σίβας, το 1919, και εδώ έγινε το δεύτερο μεγάλο εθνικό συνέδριο, το Συνέδριο του Σίβας, τον Σεπτέμβριο του 1919, όπου συμμετείχαν πολιτικοί, διανοούμενοι, στρατιωτικοί και θρησκευτικοί ηγέτες από όλη την Τουρκία.
Εδώ ήταν η αρχή
Σε μια από τις αίθουσες του παλιού κτηρίου που τότε ήταν σχολείο και που στις αίθουσές του έγινε το συνέδριο, με το ξύλινο παρκέ και τις χρωματιστές διακοσμήσεις στα ταβάνια, ένας εντυπωσιακός χάρτης της εποχής. Με τις τοποθεσίες των ξένων δυνάμεων και των ημερομηνιών της έναρξης της κατοχής τους σε όλη σχεδόν την επικράτειάς της. Η λέξη «κατοχή» είναι παντού στον χάρτη. Στο Συνέδριο του Σίβας και στο Συνέδριο του Ερζουρούμ αποφασίστηκε ουσιαστικά η έναρξη του αγώνα για την ανεξαρτησία, που τότε φαινόταν για πολλούς κάτι σχεδόν αδύνατο, σχεδόν «τρελό». Και ελήφθησαν οι αποφάσεις που οδήγησαν το 1920 στο Εθνικό Σύμφωνο που καθόριζε τα σύνορα, αλλά και τον εθνικό χαρακτήρα της νέας Δημοκρατίας της Τουρκίας. Η Ανατολία ήταν η καρδιά του τουρκικού αγώνα, καθώς από εδώ ξεκίνησαν όλα για τους Τούρκους.
Οι ξένες δυνάμεις
Ήδη από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά κυρίως μετά τον τουρκικό αγώνα για την ανεξαρτησία εναντίον των τότε ξένων στρατευμάτων, οι «ξένες δυνάμεις» και η απειλή από «ξένες επιβολές» έχουν λάβει θεμελιώδεις διαστάσεις για τους Τούρκους. Και στην Ανατολία, πεδίο αντίστασης και αφετηρία εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα οι διαστάσεις αυτές είναι σχεδόν φαντασμαγορικές. Η ειλικρινής αντίληψη ενός μόνιμου εν δυνάμει κινδύνου από «ξένες δυνάμεις» που ήθελαν να επιβάλουν τα δικά τους συμφέροντα και τις δικές τους πολιτικές εις βάρος της Τουρκίας και της εθνικής της κυριαρχίας έχει σμιλευτεί ανεξάλειπτα στη συλλογική ψυχολογία και στην εθνική ταυτότητα. Και ανάλογα με τις περιόδους, τις συγκυρίες και τις πολιτικές περιστάσεις εισέρχονται ή εξέρχονται από το παρασκήνιο, χωρίς ωστόσο ποτέ να εξαλείφονται. Και σήμερα, για όλα σχεδόν όσα γίνονται στη χώρα είναι πολύ εύκολο να κατηγορηθούν οι «ξένες δυνάμεις». Με την πιο επικίνδυνη σήμερα «ξένη δύναμη» που εποφθαλμιά την Τουρκία να θεωρούνται οι ΗΠΑ.
Τα κρυφά ραντεβού και ο Ερντογάν
Συντηρητικοί νέοι
Σε ένα από τα τρία σινεμά του Σίβας, μερικά ζευγαράκια νέων κρύβονται στις γωνίες της αίθουσας αναμονής. Αγόρια και κοπέλες που φορούν κεφαλομάντηλο. Πλησιάζω ντροπαλά έναν νεαρό που δεν πρέπει να είναι ακόμα ούτε είκοσι που κάθεται δίπλα στην κοπέλα του, μια λεπτή κεφαλομαντηλοφορούσα με γαλήνια χαρακτηριστικά. «Οι γονείς μας το ξέρουν ότι είμαστε μαζί», μου λέει χωρίς να με πείθει και πολύ ο νεαρός και συνεχίζει αμέσως: «Δεν κάνουμε κάτι κακό, σινεμά πάμε τίποτε άλλο. Είναι δύσκολα εδώ στο Σίβας για τέτοια πράγματα, αλλά δεν θα ήθελα να είμαι και στην Κωνσταντινούπολη όπου εκεί πίνουν αλκοόλ, γυρνούν τις νύχτες. Δεν είναι εύκολα για μας εδώ, αλλά και αυτά τα κρυφά μας ραντεβού έχουν μεγάλη γλύκα», μου λέει ντροπαλά. Τον ρωτάω για τις εκλογές, θα ψηφίσει για πρώτη φορά. «Η ψήφος μου είναι δεδομένη: Στον Ταγίπ Ερντογάν, είναι ο μόνος ηγέτης που αντιστέκεται στις ξένες δυνάμεις», λέει με αυτοπεποίθηση, και η κοπέλα δίπλα του κουνάει το κεφάλι της συγκαταβατικά. Περπατώντας στους δρόμους του κέντρου γεμάτους κόσμο, ένα παράξενο αίσθημα κανονικότητας, ομαλότητας. Νέοι, νέες, παρέες, ζευγάρια, καφέδες, τσάγια. Δίπλα μου μια παρέα νέων γυναικών που μόλις αποφοίτησαν από τη Σχολή Ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο εδώ και το γιορτάζουν. Κοντές φούστες, σχεδόν ντεκολτέ, ψιλά τακούνια, μακιγιάζ, για την τελετή αποφοίτησης. Έντεκα το βράδυ. Προσπαθώ να κοιμηθώ γιατί το τρένο για τον επόμενο σταθμό μου, το Ερζουρούμ, φεύγει στις τέσσερις τα ξημερώματα. Αλλά ο ύπνος δεν με πιάνει εύκολα. Από κάπου έξω στον δρόμο, κάποιο καφέ εκεί κοντά, ακούγεται δυνατά τουρκικό και μετά ξένο ροκ μέχρι αργά.
