Η αυτόματη τιμαριθμική αναπροσαρμογή ΑΤΑ είναι ουσιαστικά ένα σύστημα μισθολογικής αναπροσαρμογής σχεδιασμένου για την αντιμετώπιση του πληθωρισμού, χωρίς να υπάρχει καθολική εφαρμογή, ούτε ενοποιημένο μοντέλο υλοποίησής της. Η πλειονότητα των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης βασίζεται σε συλλογικές συμβάσεις για τη ρύθμιση των μισθών, όπου λαμβάνεται υπόψη ο πληθωρισμός, αλλά συνήθως όχι μέσω ενός αυτόματου ή θεσμοθετημένου μηχανισμού. Ένας μικρότερος αριθμός χωρών εφαρμόζει τιμαριθμική αναπροσαρμογή αυστηρά για τον κατώτατο μισθό και όχι για όλους τους μισθούς. Οι λίγες χώρες που εφαρμόζουν καθολική τιμαριθμική αναπροσαρμογή των μισθών δεν ακολουθούν ένα ενιαίο μοντέλο, αλλά διαφέρουν σημαντικά ως προς τα εισοδηματικά κλιμάκια που καλύπτουν και τους συγκεκριμένους τρόπους που χρησιμοποιούν για τον υπολογισμό των αναπροσαρμογών για το κόστος διαβίωσης. Συνήθως, εάν ο πρωταρχικός στόχος της πολιτικής είναι η διασφάλιση της σταθερότητας των πραγματικών μισθών και η μείωση των εισοδηματικών ανισοτήτων, τα καθολικά συστήματα ΑΤΑ είναι συχνά αντιπαραγωγικά. Έναντι τέτοιων στόχων, ένα σύστημα ΑΤΑ θα πρέπει να περιορίζει τα οφέλη για τα υψηλότερα εισοδήματα, και να τα κατανέμει πλήρως στα χαμηλότερα εισοδήματα.
Η νέα συμφωνία
Από αυτή την άποψη, η πρόσφατη συμφωνία για την ΑΤΑ στην Κύπρο, η οποία επιτεύχθηκε μεταξύ των συνδικαλιστικών και εργοδοτικών οργανώσεων, συνιστά περισσότερο αποτυχία παρά επιτυχία. Αφορά λιγότερο από το ήμισυ του εργαζόμενου πληθυσμού και, όπου εφαρμόζεται, έχει τη μορφή καθολικής πλήρους τιμαριθμικής αναπροσαρμογής με ορισμένες ενσωματωμένες επιφυλάξεις. Το μοντέλο αυτό είναι αντιπαραγωγικό και κοινωνικά επιζήμιο. Κατακερματίζει την αγορά εργασίας, δημιουργώντας ένα χάσμα μεταξύ των επιλέξιμων και των μη επιλέξιμων. Επιδεινώνει τις ανισότητες μεταξύ των υψηλόμισθων και των χαμηλόμισθων εντός των επιλέξιμων ομάδων. Και θέτει σε κίνδυνο την οικονομία, καθώς ενισχύει τις πληθωριστικές πιέσεις και δυνητικά οδηγεί σε δημοσιονομικά στεγανά. Η εναλλακτική λύση θα ήταν ένα σύστημα που θα λειτουργούσε με εισοδηματικό πλαφόν, όπου η ΑΤΑ εφαρμόζεται μέχρι ενός μέγιστου ποσού, μια πρόταση που δεν αναγνωρίστηκε κατά τις διαπραγματεύσεις.
Θετικά και αρνητικά
Το θετικό στοιχείο των συστημάτων τιμαριθμικών αναπροσαρμογών, είναι η ικανότητά τους να διατηρούν σε μεγάλο βαθμό το βιοτικό επίπεδο και η σχετική καταπολέμηση της φτώχειας. Το αρνητικό στοιχείο, σύμφωνα με την οικονομική θεωρία, είναι ότι δυνητικά μπορούν να περιορίσουν την απασχόληση διατηρώντας τεχνητά υψηλότερους μισθούς σε πραγματικούς όρους σε σχέση με την παραγωγικότητα. Υπό ορισμένες προϋποθέσεις, ενέχουν επίσης τον κίνδυνο μιας «σπειροειδούς σχέσης μισθών και τιμών». Αυτό αφορά έναν φαύλο κύκλο όπου ο πληθωρισμός και η ΑΤΑ ωθούν τους μισθούς προς τα πάνω, αναγκάζοντας τις εταιρείες να μετακυλήσουν το υψηλότερο κόστος στους καταναλωτές μέσω της αύξησης των τιμών, τροφοδοτώντας περισσότερο τον πληθωρισμό και την ΑΤΑ. Ωστόσο, η σπειροειδής σχέση μισθών και τιμών δεν είναι η αυτόματη συνέπεια συστημάτων τιμαριθμικών αναπροσαρμογών, αλλά μάλλον ένας σοβαρός ενδεχόμενος κίνδυνος από αυτές. Η σχέση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από άλλους παράγοντες, όπως οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό, η αξιοπιστία των κεντρικών τραπεζών, το συγκεκριμένο μοντέλο ΑΤΑ και η φύση του πληθωρισμού. Ο κίνδυνος σπειροειδούς αύξησης είναι υψηλότερος όταν οι προσδοκίες για τον πληθωρισμό «αποσυνδέονται», οι κεντρικές τράπεζες χάνουν την αξιοπιστία τους και ο πληθωρισμός καθοδηγείται από τη ζήτηση και όχι από την προσφορά. Στην εμπειρία του πληθωρισμού στη διάρκεια της πανδημίας του 2021-2022, οι κινητήριες δυνάμεις ήταν σε μεγάλο βαθμό οι δημοσιονομικές πολιτικές που εφαρμόσθηκαν -όπως οι μεταβιβάσεις λόγω της πανδημίας- μαζί με τις διαταραχές στην προσφορά, κυρίως στον τομέα της ενέργειας, και σε κάποιο βαθμό μια «σπειροειδής σχέση κερδών και τιμών» και όχι «σπειροειδής σχέση μισθών και τιμών».
Τρόποι εφαρμογή της ΑΤΑ
Ακόμη και με ακριβείς μετρήσεις, οι χώρες εφαρμόζουν την ΑΤΑ με πολύ διαφορετικούς τρόπους, που κυμαίνονται από ολοκληρωμένα συστήματα έως περιορισμένου οφέλους. Χώρες όπως το Βέλγιο και το Λουξεμβούργο χρησιμοποιούν δεσμευτικούς μηχανισμούς για όλη την οικονομία, όπου η τιμαριθμική αναπροσαρμογή των μισθών είναι πλήρης και καλύπτει όλους τους εργαζομένους. Αντίθετα, η Γαλλία και η Σλοβενία συνδέουν την ΑΤΑ αποκλειστικά με τον εθνικό κατώτατο μισθό. Άλλες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και ο Καναδάς, εφαρμόζουν την ΑΤΑ ετησίως στις κοινωνικές ασφαλίσεις ή στις συνταξιοδοτικές παροχές.
Η Μάλτα αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση, καθώς το σύστημα ΑΤΑ που εφαρμόζει είναι μοναδικό στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Πρόκειται για μια καθολική, σταθερή αναπροσαρμογή σε ευρώ, όχι ποσοστιαία, που εφαρμόζεται ετησίως. Σε αντίθεση με τα συστήματα που βασίζονται σε ποσοστά που ισχύουν στις περισσότερες άλλες χώρες, το μοντέλο της Μάλτας είναι ιδιαίτερα συμπιεστικό, δηλαδή παρέχει πολύ μεγαλύτερο ποσοστό αύξησης στους χαμηλόμισθους από ό,τι στους υψηλόμισθους, μειώνοντας έτσι την εισοδηματική ανισότητα. Αυτή η «τυποποιημένη» ΑΤΑ είναι υποχρεωτική και καταβάλλεται σε όλους τους εργαζομένους, ενώ ένα ξεχωριστό, κρατικά χρηματοδοτούμενο «επιπλέον επίδομα διαβίωσης», καταβάλλεται σε νοικοκυριά χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος για πρόσθετη στήριξη.
Η περίπτωση της Κύπρου
Η νέα συμφωνία για την ΑΤΑ στην Κύπρο έρχεται σε έντονη αντίθεση με αυτά τα στοχευμένα μοντέλα. Προβλέπει τη σταδιακή αποκατάσταση πλήρους τιμαριθμικής αναπροσαρμογής για τους εργαζομένους και την εισαγωγή ορισμένων διασφαλίσεων. Η αποκατάσταση από τα σημερινά δύο τρίτα του πληθωρισμού στην πλήρη τιμαριθμική αναπροσαρμογή θα πραγματοποιηθεί σταδιακά κατά τα επόμενα δύο έτη, έως τον Ιούλιο του 2027. Το πλαίσιο εισάγει τρεις σημαντικές προϋποθέσεις που αποσκοπούν στην προστασία της εθνικής ανταγωνιστικότητας. Ένα ανώτατο όριο πληθωρισμού, 4%, μέχρι του οποίου θα εφαρμόζεται η τιμαριθμική αναπροσαρμογή. Διασύνδεση με θετική οικονομική ανάπτυξη σε πραγματικούς όρους για ενεργοποίηση της ΑΤΑ. Και μια ρήτρα που εξουσιοδοτεί το Εργασιακό Συμβουλευτικό Όργανο να τροποποιεί ή να αναστέλλει την ΑΤΑ κατά τη διάρκεια οικονομικών κρίσεων.
Είναι επίσης σημαντικό ότι το ποσοστό της ΑΤΑ θα ενσωματωθεί επίσημα στον εθνικό κατώτατο μισθό. Το μέτρο αυτό αναμένεται να βοηθήσει περισσότερους από 55.000 χαμηλόμισθους εργαζόμενους που προηγουμένως εξαιρούνταν, αν και η προσαρμογή θα εφαρμόζεται κάθε δύο χρόνια και όχι κάθε χρόνο.
Η εισοδηματική ανισότητα επιδεινώνεται
Παρ' όλα αυτά, περισσότερο από το ήμισυ του απασχολούμενου πληθυσμού θα εξακολουθεί να εξαιρείται από το σύστημα. Αλλά εκτός από το ζήτημα της κάλυψης, το συμφωνηθέν σύστημα ΑΤΑ θα επιδεινώνει τις εισοδηματικές ανισότητες περαιτέρω, καθώς η τιμαριθμική αναπροσαρμογή των μισθών και η ανισότητα συνδέονται άμεσα. Εδώ, είναι απαραίτητη η διάκριση μεταξύ της «σχετικής ανισότητας», που είναι λόγος δύο τιμών, και της «απόλυτης ανισότητας», που είναι το χρηματικό χάσμα μεταξύ μισθών. Η πλήρης τιμαριθμική αναπροσαρμογή των μισθών επιδεινώνει την απόλυτη ανισότητα, μια ιδιαίτερα κρίσιμη παράμετρος όταν οι διαφορές μεταξύ των υψηλών και των χαμηλών εισοδημάτων είναι μεγάλες, όπως είναι σήμερα.
Ένα τυπικό μέτρο εισοδηματικής ανισότητας είναι ο λόγος εισοδημάτων του 20% των υψηλότερα αμειβομένων, προς το 20% των χαμηλότερα αμειβομένων. Ένας αντίστοιχος λόγος, 5 φορές, που είναι περίπου η κυπριακή πραγματικότητα, σημαίνει ότι κατά μέσο όρο, τα υψηλότερα εισοδήματα είναι πενταπλάσια των χαμηλότερων. Σε αυτή την περίπτωση, εάν το 20% των χαμηλότερα αμειβομένων κερδίζει κατά μέσο όρο €20.000 ετησίως, και το 20% των υψηλότερα αμειβομένων κερδίζει €100.000 η απόλυτη διαφορά είναι €80.000. Αντισταθμίζοντας 5% πληθωρισμό για παράδειγμα, σε όλα τα εισοδήματα, το μέσο εισόδημα του κατώτερου εισοδηματικού κλιμακίου αυξάνεται σε €21.000 ενώ του ανώτερου κλιμακίου αυξάνεται σε €105.000. Η αναλογία μεταξύ τους παραμένει στις 5 φορές, αλλά το απόλυτο εισοδηματικό χάσμα διευρύνεται από €80.000 σε €84.000 ευρώ. Η εισοδηματική ανισότητα επιδεινώνεται.
Μείωση της ανισότητας
Εάν ο στόχος της πολιτικής είναι η μείωση της ανισότητας και η προστασία των ατόμων με χαμηλό εισόδημα, η καθολική ΑΤΑ με βάση το ποσοστό του πληθωρισμού, είναι το λάθος εργαλείο. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής που επιδιώκουν την καταπολέμηση της ανισότητας σε συνθήκες πληθωρισμού θα πρέπει να χρησιμοποιούν συμπιεστικούς μηχανισμούς ΑΤΑ. Οι πιο συνηθισμένες εναλλακτικές λύσεις είναι ΑΤΑ σταθερού ποσού, ΑΤΑ με ανώτατο μισθολογικό πλαφόν, και η στοχευμένη ΑΤΑ.
Η ΑΤΑ σταθερού ποσού, όπως στην περίπτωση της Μάλτας, παρέχει σε όλους τους εργαζομένους την ίδια χρηματική αποζημίωση, μειώνοντας έτσι τη σχετική μισθολογική ανισότητα. Μια στοχευμένη ΑΤΑ εφαρμόζεται μόνο στον κατώτατο μισθό ή στις κοινωνικές παροχές, προστατεύοντας τους πιο ευάλωτους, ενώ αφήνει τους υπόλοιπους μισθούς στις συλλογικές διαπραγματεύσεις και στις δυνάμεις της αγοράς.
Η ΑΤΑ με ανώτατο μισθολογικό πλαφόν, εφαρμόζει την ποσοστιαία αύξηση πληθωρισμού μόνο για ένα ορισμένο ύψος εισοδήματος, όπως το εθνικό μέσο εισόδημα ή το εθνικό διάμεσο εισόδημα. Με ανώτατο μισθολογικό πλαφόν €50.000 για παράδειγμα, ένας εργαζόμενος που κερδίζει €20.000 λαμβάνει πλήρη αναπροσαρμογή, ενώ ένας εργαζόμενος που κερδίζει €100.000 λαμβάνει αναπροσαρμογή για τις πρώτες €50.000 μόνο.
Η επιλογή του μηχανισμού ΑΤΑ είναι άμεση έκφραση των στόχων μιας οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής. Η ΑΤΑ με ανώτατο μισθολογικό όριο προτιμάται από όσους εστιάζουν στην κοινωνική ισότητα και τα δημόσια οικονομικά. Μειώνει τη σχετική ανισότητα συμπιέζοντας την κλίμακα των μισθών και λειτουργεί ως στοχευμένο κοινωνικό πρόγραμμα, παρέχοντας το 100% του οφέλους σε όσους έχουν τη μικρότερη διαπραγματευτική δύναμη. Επιπλέον, εξασφαλίζει τη δημοσιονομική βιωσιμότητα. Η καθολική, πλήρης τιμαριθμική αναπροσαρμογή, ενδεχομένως να τροφοδοτεί τον ίδιο τον πληθωρισμό που επιδιώκει να καταπολεμήσει. Ενώ ένα σύστημα ΑΤΑ με μισθολογικό πλαφόν, προστατεύει τα χαμηλά εισοδήματα, μειώνει τη σχετική ανισότητα και μετριάζει την απόλυτη εισοδηματική ανισότητα.
Συμπέρασμα
Τελικά, οι διαπραγματεύσεις για την ΑΤΑ στην Κύπρο κατέληξαν σε φάρσα. Η τελική συμφωνία αποκαθιστά την πλήρη τιμαριθμική αναπροσαρμογή των μισθών για τους εργαζόμενους του δημόσιου τομέα και τους συνδικαλιστικά οργανωμένους του ιδιωτικού τομέα, με μια ρήτρα για τον κατώτατο μισθό. Αφήνοντας ουσιαστικά εκτός, περισσότερους από τους μισούς εργαζόμενους που μπορεί να χρειάζονται περισσότερο την προστασία των μισθών τους. Πρόκειται για μια μισομαγειρεμένη συμφωνία που δίνει προτεραιότητα στους ήδη προνομιούχους, επιδεινώνοντας τις εισοδηματικές ανισότητες -και όλα αυτά με την υπογραφή του ίδιου του Προέδρου της Δημοκρατίας- χωρίς να αναγνωρίζονται οι διαρθρωτικές ανισότητες της ευρύτερης οικονομίας.
*Οικονομολόγου και προέδρου της Εταιρείας Κυπριακών Οικονομικών Μελετών (Cyprus Economic Society). Οι απόψεις που εκφράζονται είναι προσωπικές. Το άρθρο αναδημοσιεύεται από την ιστοσελίδα της Εταιρείας Κυπριακών Οικονομικών Μελετών. https://cypruseconomicsociety.org/blog/blog-posts/
