Οι συνομιλίες για το Κυπριακό βρίσκονται στο μεγαλύτερο τέλμα της ιστορίας τους, χωρίς επίσημες διαπραγματεύσεις από το 2017. Η άνοδος ενός Τουρκοκύπριου ηγέτη με ομοσπονδιακές θέσεις έχει αναζωπυρώσει την ελπίδα για αλλαγή. Όμως πόσο ρεαλιστικό είναι να αναμένεται ένα άλμα προόδου; Οι πλευρές έχουν αποτύχει επανειλημμένα, ακολουθώντας την ίδια μέθοδο και το ίδιο πλαίσιο διαδικασίας. Το ερώτημα πλέον δεν είναι τόσο αν οι συνομιλίες θα επιτύχουν αλλά πώς θα μπορέσουν καν να ξεκινήσουν.
Ο Τουφάν Ερχιουρμάν έχει δηλώσει ότι επιθυμεί διαπραγματεύσεις περιορισμένης διάρκειας και με απτά αποτελέσματα, οι οποίες δεν θα επιτρέπουν επιστροφή στο στάτους κβο αν αποτύχουν –θέση που εγείρει το ζήτημα των προϋποθέσεων. Ο στενός του σύμβουλος, Οζντίλ Ναμί, είπε στην ιστοσελίδα Politis to the point ότι αν οι Τουρκοκύπριοι συμμετάσχουν σε συνομιλίες για μια ομοσπονδιακή λύση «για τελευταία φορά» πρέπει να γνωρίζουν ότι δεν θα παραμείνουν όμηροι, σε περίπτωση που οι Ελληνοκύπριοι απορρίψουν μια συμφωνία.
Μένει να φανεί ποιες –αν υπάρχουν– προϋποθέσεις θα θέσει τελικά ο Ερχιουρμάν για την επανέναρξη των διαπραγματεύσεων και πώς θα αντιδράσει ο Πρόεδρος Νίκος Χριστοδουλίδης. Αν δεν βρεθεί τρόπος να προχωρήσουν, οι δύο ηγέτες κινδυνεύουν να εγκλωβιστούν εκ νέου σε ατέρμονες συζητήσεις για Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ), όπως συνέβη επί Ερσίν Τατάρ.
Το κρίσιμο ερώτημα είναι πλέον αν οι δύο ηγέτες θα καταφέρουν να επιστρέψουν στο τραπέζι και, αν ναι, πώς θα συμμετάσχουν στη διαδικασία ώστε –κόντρα σε όλες τις πιθανότητες– να εξασφαλίσουν ένα επιτυχημένο αποτέλεσμα.
Μια νέα προσέγγιση
Εδώ παρεμβαίνουν τέσσερις ακαδημαϊκοί με νέες ιδέες για το πώς μπορεί να αποφευχθούν τα αναμενόμενα λάθη και να οδηγηθεί η διαδικασία στο τέλος, με τη στήριξη και των δύο κοινοτήτων. Οι Νεόφυτος Λοϊζίδης, Μελτέμ Ονούρκαν-Σαμανί, Ερόλ Καϊμάκ και Χάρης Ψάλτης συνέγραψαν κοινό άρθρο στο πλαίσιο του προγράμματος «50 Shades of Federalism», προτείνοντας η επόμενη φάση των συνομιλιών να περιλαμβάνει «backstops» -δηλαδή μηχανισμούς που θα εγγυώνται κάποια θετικά αποτελέσματα ανεξαρτήτως της έκβασης των διαπραγματεύσεων. Ορίζουν το «backstop» ως ένα είδος ασφαλιστικής δικλίδας ή εναλλακτικού σχεδίου που τίθεται σε ισχύ εάν τα μέρη δεν καταφέρουν να επιτύχουν συνολική συμφωνία.
Οι τέσσερις σημειώνουν ότι τέτοιοι μηχανισμοί έχουν αποδειχθεί χρήσιμοι σε παρατεταμένα αδιέξοδα όπως το Κυπριακό και έχουν αποκτήσει βαρύτητα σε διεθνείς διαμεσολαβήσεις του ΟΗΕ -από τη Βόρεια Ιρλανδία και την Ουκρανία έως τη Συρία. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο για να διευκολύνουν τις διαπραγματεύσεις όσο και για να διασφαλίσουν την εφαρμογή όσων συμφωνηθούν.
Backstops στις διαπραγματεύσεις
Παραδοσιακά, οι συνομιλίες στο Κυπριακό βασίζονται στην αρχή του «όλα ή τίποτα»
-«τίποτα δεν συμφωνείται αν δεν συμφωνηθούν όλα». Οι ακαδημαϊκοί προτείνουν να ανατραπεί αυτή η λογική: να εφαρμοστούν επιμέρους βήματα προόδου κατά τη διάρκεια των συνομιλιών, ώστε να δημιουργηθεί κίνητρο για συνολική συμφωνία.
«Ενθαρρύνουμε τον ΟΗΕ και όλες τις πλευρές να σκεφτούν με όρους backstop σε ευρύ φάσμα θεμάτων (ασφάλεια, εφαρμογή, ανθρώπινα δικαιώματα, δημογραφικό) και να εισαγάγουν ρητά τη σχετική ορολογία σε μια ανανεωμένη διαδικασία», αναφέρουν.
Οι Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι μελετητές επικαλούνται επιτυχημένα διεθνή προηγούμενα, όπως το λεγόμενο ιρλανδικό backstop που αποτέλεσε τη βάση του Πρωτοκόλλου της Βόρειας Ιρλανδίας στις διαπραγματεύσεις για το Brexit -έναν μηχανισμό που απέκλεισε τη μονομερή επιβολή «σκληρών συνόρων» μεταξύ Ιρλανδίας και Βόρειας Ιρλανδίας, επιτρέποντας την έναρξη των συνομιλιών χωρίς την απειλή μεγάλης αναταραχής στο νησί.
Λιγότερο γνωστό είναι ότι υπήρξε και ένα «μίνι-backstop» για την Κύπρο, συμφωνημένο επίσης στο πλαίσιο των συνομιλιών για το Brexit, που προέβλεπε την αποφυγή δημιουργίας σκληρών συνόρων ανάμεσα στις Βρετανικές Βάσεις και τη Δημοκρατία της Κύπρου -προστατεύοντας 11.000 κατοίκους και τη διακίνηση προσώπων και αγαθών.
Η μόνη φορά που χρησιμοποιήθηκε αντίστοιχος μηχανισμός στην ιστορία του Κυπριακού ήταν στο αγγλοαμερικανοκαναδικό σχέδιο του 1978, που προνοούσε την επιστροφή των Βαρωσίων παράλληλα με την επανέναρξη των συνομιλιών, ανεξάρτητα από την έκβασή τους. Οι συνομιλίες, ωστόσο, δεν ξεκίνησαν ποτέ.
Πέντε προτάσεις για backstops
Οι ακαδημαϊκοί απαριθμούν πέντε εναλλακτικές προτάσεις που συζητούνται σήμερα:
Κοινή δήλωση πρώην πολιτικών (2024, με τη διευκόλυνση της Μ. Ονούρκαν-Σαμανί), που εισηγείται τα μελλοντικά δημοψηφίσματα να μην συμπεριλαμβάνουν τη συνέχιση του στάτους κβο ως επιλογή.
Οζντίλ Ναμί: καθορισμένο χρονοδιάγραμμα συνομιλιών, στο τέλος του οποίου οι Τουρκοκύπριοι να επιλέξουν μεταξύ ομοσπονδίας και απομόνωσης, και οι Ελληνοκύπριοι μεταξύ ομοσπονδίας και λύσης δύο κρατών.
Ερόλ Καϊμάκ: προκαθορισμένα βήματα προόδου μέσα στις συνομιλίες, με συνέπειες αν διαπιστωθεί παρακώλυση.
Κωνσταντίνος Παρτασίδης KC: διεθνής διαιτησία με «backstop» αλλαγές στο στάτους κβο σε περίπτωση αποτυχίας των συνομιλιών· ουδέτερο διαιτητικό Σώμα αποδίδει ευθύνη και εφαρμόζει τα αντίστοιχα μέτρα (π.χ. Βαρώσι για Ε/Κ και περιορισμένη αυτονομία για Τ/Κ).
Νεόφυτος Λοϊζίδης: εξασφάλιση άμεσων ωφελημάτων και για τις δύο πλευρές στην έναρξη των συνομιλιών, μέσω ad hoc διαιτητικού μηχανισμού που θα εγγυάται τόσο την επιστροφή του Βαρωσιού όσο και περιορισμένη διεθνή αυτονομία για τους Τουρκοκύπριους.
Backstops για την εφαρμογή
Μόνιμη ανησυχία των Ελληνοκυπρίων είναι αν η Τουρκία θα εφαρμόσει τους όρους μιας συμφωνίας. Οι ακαδημαϊκοί επισημαίνουν ότι τα backstops μπορούν να λειτουργήσουν και μετά τη συμφωνία, διασφαλίζοντας την εφαρμογή.
Παράδειγμα: ιδιοκτήτες ή χρήστες περιουσιών θα μπορούσαν να λάβουν εγγυημένη ελάχιστη αποζημίωση εκ των προτέρων, ανάλογα με την αξία των προ του 1974 περιουσιών τους. Ένα τέτοιο μέτρο, σύμφωνα με μελέτες, θα μπορούσε να ενισχύσει την αποδοχή μιας λύσης και από τις δύο κοινότητες.
Στο θέμα της ασφάλειας, που οδήγησε στην κατάρρευση του Κραν Μοντανά, ένα «backstop ασφάλειας και εφαρμογής» θα μπορούσε να μετατρέψει ένα παιχνίδι υψηλού ρίσκου σε συνεργατική διαδικασία. Για παράδειγμα, θα μπορούσε να προβλέπει τον τελικό αριθμό ξένων στρατευμάτων ανάλογα με το πόσο κάθε πλευρά τηρεί τις δεσμεύσεις της. Έτσι, η τελική ρύθμιση θα συνδέεται με την καλή συμπεριφορά: όποιος υλοποιεί καλύτερα θα βλέπει τις δικές του προτιμήσεις να υπερισχύουν.
Όπως στη Βόρεια Ιρλανδία, έτσι και στην Κύπρο, τέτοιες ασφαλιστικές δικλίδες θα μπορούσαν να συμβάλουν στην επίτευξη διπλής πλειοψηφίας στα μελλοντικά δημοψηφίσματα.
Ο καθηγητής Λοϊζίδης για το «πρόβλημα αποδοχής»
Σε δηλώσεις του στον «Π», ο καθηγητής Διεθνούς Ανάλυσης Συγκρούσεων του Πανεπιστημίου Warwick, Νεόφυτος Λοϊζίδης, εξήγησε ότι η πρόταση Ναμί αντιμετωπίζει πρόβλημα «υιοθετησιμότητας», δηλαδή αποδοχής. «Οι γαλοπούλες δεν ψηφίζουν υπέρ των Χριστουγέννων», είπε χαριτολογώντας. «Οι Ελληνοκύπριοι δεν θα το αποδέχονταν».
Επισήμανε επίσης ότι υπάρχει πάντα το ερώτημα ποιος φταίει αν οι συνομιλίες αποτύχουν και ποιος το αποφασίζει, βάσει ποιων κριτηρίων –νομικών ή ηθικών. Στην προεκλογική του εκστρατεία, ο Ερχιουρμάν μετρίασε την πρόταση Ναμί, λέγοντας ότι επιδιώκει μεν ομοσπονδία αλλά ότι θα πρέπει να υπάρξουν συνέπειες αν οι Ελληνοκύπριοι την απορρίψουν. Έτσι, κέρδισε τόσο τους ομοσπονδιακούς όσο και πιο επιφυλακτικούς ψηφοφόρους, όπως τον Σερντάρ Ντενκτάς. Ωστόσο, η φόρμουλα που τον έφερε στην εξουσία δεν είναι εφαρμόσιμη, τονίζει ο Λοϊζίδης. Η ακαδημαϊκή κοινότητα έχει εργαστεί ώστε να μετατοπιστεί η συζήτηση από την έννοια της «τιμωρίας» προς μηχανισμούς backstop και win-win λύσεις.
Έξοδος από το τέλμα
«Οι πιο επιτυχημένες διαπραγματεύσεις στον κόσμο χρησιμοποίησαν backstops», είπε ο Λοϊζίδης, αναφέροντας τη Συμφωνία των Πρεσπών ως παράδειγμα. Για την Κύπρο, πρότεινε ένα win-win σχήμα: άνοιγμα του Βαρωσιού (όπως στη Συμφωνία Υψηλού Επιπέδου του 1979) και ταυτόχρονα άρση της απομόνωσης των Τουρκοκυπρίων μέσω απευθείας πτήσεων και εμπορίου. Οι παράμετροι των backstops μπορούν να συμφωνηθούν εκ των προτέρων, με προκαθορισμένα χρονοδιαγράμματα και μηχανισμό διαιτησίας. «Το πλεονέκτημα της διαιτησίας είναι η οριστικότητα. Ξέρεις ότι, αν όλα αποτύχουν, σε έξι μήνες, για παράδειγμα, θα πάρεις το Βαρώσι», σημείωσε.
Η διαιτησία εξασφαλίζει ουδετερότητα: αν το δικαστήριο κρίνει ότι οι Ελληνοκύπριοι υπήρξαν λιγότερο δεσμευμένοι, τότε, το Βαρώσι θα μπορούσε να επιστραφεί υπό καθεστώς συνδιοίκησης. Ζητήματα όπως το ποιος πληρώνει, ποιοι νόμοι εφαρμόζονται, ποια περιοχή καλύπτεται θα καθορίζονται από το διαιτητικό Σώμα. Αντί να γίνονται τα επιμέρους backstops αιτία δυσπιστίας αφήνονται να ρυθμιστούν ουδέτερα. Τα μέτρα αυτά, υποστηρίζει, μπορούν να δημιουργήσουν δυναμική και ελπίδα για το μέλλον· ακόμη κι αν οι συνομιλίες αποτύχουν, η επιστροφή του Βαρωσιού θα δημιουργήσει νέα ώθηση και εμπιστοσύνη μέσω συνεργασίας και οικονομικής δραστηριότητας.
Τα μέτρα backstop έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν προσμονή και αισιοδοξία για το μέλλον. Ακόμη κι αν οι συνομιλίες αποτύχουν, για παράδειγμα, αν επιστραφεί το Βαρώσι, αυτό θα δημιουργήσει δυναμική: οι άνθρωποι θα επιστρέψουν, η πόλη θα αναζωογονηθεί, το εμπόριο μεταξύ των δύο πλευρών θα αυξηθεί -όλα αυτά θα γεννήσουν νέα κίνητρα για μια συνολική λύση, δήλωσε ο Λοϊζίδης.
Ο ακαδημαϊκός υποστήριξε ότι μια διαδικασία διευκόλυνσης με περιορισμένα στοιχεία διαιτησίας είναι η πιο λογική επιλογή για την Κύπρο -και πολύ καλύτερη από τη διαμεσολάβηση, όπου η πιο αδύναμη πλευρά βρίσκεται στο έλεος του μεσολαβητή, ο οποίος μπορεί να είναι κάποιος απρόβλεπτος, όπως ο Ντόναλντ Τραμπ.
«Αν στο Κραν Μοντανά είχε συμφωνηθεί το 95% της λύσης, γιατί να τα πετάξουμε όλα αυτά για το υπόλοιπο 5%;» διερωτήθηκε ο Λοϊζίδης. «Γιατί να μην περιορίσουμε τα υπόλοιπα ζητήματα που δεν είναι υπαρξιακά και να τα αφήσουμε σε ένα μελλοντικό διαιτητικό δικαστήριο να αποφασίσει, όταν όλες οι πλευρές θα είναι σε καλύτερη θέση να τα χειριστούν;» Οι πλευρές, πρόσθεσε, θα πρέπει εκ των προτέρων να καθορίσουν το χρονοδιάγραμμα της διαιτησίας και ποιος θα είναι υπεύθυνος.
«Λύνουμε λοιπόν το Κυπριακό, πάμε σε δημοψηφίσματα και αφήνουμε 5-6 ζητήματα για μελλοντική διαιτησία. Η πλευρά που θα εφαρμόσει καλύτερα τη συμφωνία θα δει τις ιδέες της να προκρίνονται στη διαδικασία αυτή.
Μετατρέπεις έτσι ένα πρόβλημα (το υπόλοιπο 5%) σε πλεονέκτημα. Αν κάποια πλευρά δεν εφαρμόσει όσα έχουν ήδη συμφωνηθεί στο 95% διακινδυνεύει να χάσει νομικά δικαιώματα σε μελλοντικές αποφάσεις διαιτησίας.»
Ο Λοϊζίδης υπογράμμισε ότι καμία μεγάλη εταιρεία στον κόσμο σήμερα δεν υπογράφει συμβόλαιο χωρίς backstops, παραπέμποντας στη διαιτησία των εμπορικών συμβάσεων. «Χρειάζεται να δημιουργηθούν μηχανισμοί επιβολής μέσα σε μια συμφωνία», πρόσθεσε.
Διαιτησία, όχι διαμεσολάβηση
Ο Λοϊζίδης τονίζει πως ό,τι συνέβη στο σχέδιο Ανάν δεν ήταν διαιτησία αλλά υποβοηθούμενη διαμεσολάβηση. Η διαιτησία συνεπάγεται τελική απόφαση, με προσυμφωνημένες παραμέτρους, χρόνο και αρμόδιο Σώμα. Η διαδικασία οδηγεί σε οριστική διευθέτηση και αποδοχή από όλα τα μέρη. Αντίθετα, η διαμεσολάβηση αφήνει ανοιχτά τα ζητήματα. Αναφέρθηκε και σε άλλα διεθνή παραδείγματα, όπως το δημοψήφισμα Βελίζε–Γουατεμάλας, όπου πρώτα εγκρίθηκε από τους πολίτες η παραπομπή της διαφοράς στο Διεθνές Δικαστήριο.
Καταλήγει ότι μια πολύπλοκη λύση όπως της Κύπρου δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς κάποια μορφή διαιτησίας ή μηχανισμού υπέρβασης αδιεξόδων, ακόμη και για δευτερεύοντα ζητήματα. Αν δεν υπάρξουν, κάθε ασάφεια μπορεί να γίνει σημείο εκτροπής. «Η πολιτική ελίτ πρέπει να ξεπεράσει επειγόντως την εμμονή της κατά της διαιτησίας», υπογραμμίζει.
