Το έχουμε ξαναπεί ότι μετά τις συνθήκες που διαμορφώθηκαν το 1964, εκτός όλων των άλλων, χάσαμε και τον πυρήνα του ελέγχου και των ισορροπιών («check and balances») στη λειτουργία του κράτους. Με βάση το Σύνταγμα του 1960, αυτά διασφαλίζονταν μέσω της δικοινοτικής λειτουργίας της Πολιτείας. Η μια κοινότητα ήλεγχε την άλλη, με στόχο την ισορροπία. Από τη στιγμή που το κράτος έγινε μονοκοινοτικό το 1964, αυτή η λειτουργία ακρωτηριάστηκε.
Με αιτιολογικό το λεγόμενο δίκαιο της ανάγκης, και ιδιαίτερα μετά τον σεισμό του 1974, δόθηκε ελάχιστη σημασία σε αυτήν τη θεσμική αναπηρία. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες έγιναν κάποια δειλά βήματα (π.χ. με την επέκταση του θεσμού των επιτρόπων και άλλων θεσμών), πάντα όμως με έναν τρόπο που να μην περιορίζονται ουσιαστικά οι εξουσίες των αρχόντων. Όποτε έγινε κάποιος επαρκής έλεγχος, έγινε μόνο όταν οι εκπρόσωποι θεσμών κινήθηκαν στα όρια των αρμοδιοτήτων τους.
Όμως, πλέον η κατάσταση είναι οριακή. Η επιτάχυνση των εξελίξεων και των αναγκών, κάνουν τη διαφορά μεταξύ της λειτουργίας των εξουσιών στην Κυπριακή Δημοκρατία και της έννοιας του κράτους δικαίου εκθετικά μεγαλύτερη. Διαρκώς! Με άλλα λόγια, όταν κινείσαι με πέντε χιλιόμετρα τον χρόνο και η πραγματικότητα πέρσι κινούνταν με τριάντα και φέτος με πενήντα, η διαφορά μεγαλώνει, δεν μένει σταθερή.
Διεύρυνση δημόσιου πεδίου
Μείναμε κολλημένοι στο στερεότυπο ότι οι πολίτες ασχολούνται όλο και λιγότερο με τη δημόσια σφαίρα. Επικαλούμαστε γι’ αυτό ακόμη και τη συνεχώς αυξανόμενη αποχή.
Σίγουρα, μια δημοσκόπηση μπορεί να καταδείξει ότι όλο και λιγότεροι πολίτες ξέρουν π.χ. τους αρχηγούς των κομμάτων, ή πολλούς βουλευτές τους. Ο λόγος δεν είναι η αδιαφορία. Είναι η τρομακτική διεύρυνση της έννοιας «δημόσια σφαίρα», καθώς και η εντεινόμενη συνειδητοποίηση του επίκεντρού της από τους πολίτες· που είναι πια τα φαινόμενα και οι τάσεις, όχι τα κομματικά γραφεία:
1. Τη δεκαετία του 2000, χρειαζόταν ακόμη να «κυνηγάς» την πληροφορία και την είδηση. Σήμερα έρχεται και σε βρίσκει, θέλεις δεν θέλεις. Ακόμη κι αν είσαι αρνητής των ΜΚΔ, οι άλλοι γύρω σου τα παρακολουθούν, και θέλοντας και μη μαθαίνεις από αυτούς.
2. Η δημόσια σφαίρα έχει επεκταθεί, πολλαπλάσια μάλιστα. Για παράδειγμα, το 1990 και το 2000, αν μια υπηρεσία του κράτους απέρριπτε μιαν αίτηση ενός πολίτη, κατά τη γνώμη του αδίκως, το θέμα ήταν προσωπικό του με την υπηρεσία, άντε και με εμπλοκή του δικηγόρου του. Σήμερα, μπορεί να γίνει αυτόματα αντικείμενο γνώσης και κριτικής κατά της υπηρεσίας από χιλιάδες ανθρώπους. Κάποτε ήταν ιδιωτική υπόθεση, σήμερα εύκολα εμπίπτει στη δημόσια σφαίρα.
3. Η αντίληψη για τη δημόσια σφαίρα έχει αλλάξει και ποιοτικά, όχι μόνο ποσοτικά. Παλαιότερα, σήμαινε κυρίως ποια συμβατική ιδεολογία έχω, και πώς ερμηνεύω με βάση αυτήν τις πολιτικές εξελίξεις. Αυτό ισχύει ακόμη, αλλά δεν είναι το κέντρο. Πολύ περισσότεροι άνθρωποι σήμερα έχουν κατασταλαγμένη άποψη π.χ. για το τι είναι η διαπλοκή, η διαφθορά, το παρακράτος, ή οι πολιτικές ίντριγκες στο παρασκήνιο, παρά για το τι ακριβώς είναι Αριστερά και τι Δεξιά.
Εξουσίες και πολίτες
Σε αυτό το νέο πλαίσιο, αλλάζουν και οι αλληλεπιδραστικές σχέσεις μεταξύ των φορέων μιας από τις τρεις (ή τέσσερις) εξουσίες και της κοινωνίας. Αυτό σπάνια το συνειδητοποιούν οι άνθρωποι-φορείς εξουσίας. Και αυτό δημιουργεί μεγάλες αρρυθμίες.
• Παράδειγμα 1: Οι παλαιότεροι θυμούνται αμυδρά ως Γενική Ελέγκτρια τη Χρυστάλλα Γιωρκάτζη, και πολύ αμυδρά έως καθόλου τους προκατόχους της. Ο Οδυσσέας Μιχαηλίδης έγινε πολύ πιο γνωστός. Η απόφαση του Ανωτάτου για παύση του τέθηκε αμέσως σε δημόσια συζήτηση. Σε μεγάλο βαθμό ο λόγος ήταν οι δημόσιες παρεμβάσεις του. Σε κάποιο σημαντικό βαθμό όμως, αυτό οφειλόταν και οφείλεται και στις νέες αντιληπτικές συνθήκες της κοινωνίας για τη διαφθορά και τη διαπλοκή. Διαπλοκή και διαφθορά είχαμε και το 2000. Αν όμως ο τότε Γενικός Ελεγκτής επιχειρούσε να κάνει ό,τι έκανε 25 χρόνια μετά ο Οδ. Μιχαηλίδης, θα θεωρούνταν από παράξενος έως γραφικός. Η αντίληψη για το τι είναι -και τι πρέπει να είναι- δημόσιο είναι αυτή που έχει κυρίως αλλάξει.
• Παράδειγμα 2: Όταν πριν από 20 χρόνια ξεκινούσε τον Γολγοθά της η Αντριάνα Νικολάου, ήταν μετρημένοι στα δάκτυλα οι ελάχιστοι δημοσιογράφοι που την άκουγαν και πρόβαλλαν (πολύ προσεκτικά και συγκρατημένα) τους «ισχυρισμούς» της. Σκόρπια ρεπορτάζ για χρόνια. Σήμερα, μόλις ανακοινώθηκε ο μη διορισμός της δικαστού Ντόριας Βαρωσιώτου, εννέα στους δέκα πολίτες έκαναν σύνδεση των δύο γεγονότων και πολλοί από αυτούς τοποθετήθηκαν. Αυτό τι σημαίνει; Ότι πλέον και η δικαστική εξουσία τίθεται υπό την κρίση της κοινωνίας. Δικαίως ή αδίκως, ευάρεστο ή δυσάρεστο, δεν έχει σημασία. Όλες οι εξουσίες ανήκουν στη δημόσια σφαίρα. Πραγματικά και όχι θεωρητικά.
• Παράδειγμα 3: Το 2000, στα ΜΜΕ δημοσιεύονταν ειδήσεις και πληροφορίες οι οποίες παρουσίαζαν -συνήθως χωρίς να λένε ψέματα- τη μισή αλήθεια. Ελάχιστοι το συνειδητοποιούσαν, και οι περισσότεροι βολεύονταν με βάση την ιδεολογική τους σκοπιά. Σε άπειρες συνεντεύξεις τύπου δεν παρευρίσκονταν τα περισσότερα ΜΜΕ, επειδή το περιεχόμενό τους δεν συνέπιπτε με τις «αρχές» του ιδιοκτήτη, άπειροι πολιτικοί ή άνθρωποι του δημόσιου χώρου ήταν στο σκοτάδι, επειδή ήταν «κομμένοι» από κάποια ΜΜΕ. Θα πει κάποιος ότι αυτό δεν έχει αλλάξει και πολύ. Σωστά. Όμως, σήμερα πολύ εύκολα η κοινωνία ανιχνεύει τη διαδρομή διασύνδεσης πολιτικής και δημοσιογραφίας.
• Παράδειγμα 4: Την περασμένη Κυριακή, η οικογένεια πεσόντος του 1974 κάλεσε πολιτικό πρόσωπο ως κύριο ομιλητή στην κηδεία των ταυτοποιημένων οστών αυτού του μέχρι πρόσφατα αγνοούμενου. Το κρατικό κανάλι πρόβαλε εικόνες μέχρι και από τα δέντρα του περιβόλου, αλλά στο τρίλεπτο ρεπορτάζ δεν ανέφερε τίποτε για την παρουσία του ομιλητή, δεν έδειξε ούτε καν το πρόσωπό του. Απόλυτο «κόψιμο» του κεντρικού ομιλητή. Το 2000 κανείς δεν ασχολούνταν, παρά μόνο ο «κομμένος». Σήμερα, όλοι μπορούν να ξέρουν ακόμη και τη διαδρομή της οδηγίας ανάμεσα σε πολιτικά πρόσωπα και τον κάθε Γιωργάκη, Κωστάκη ή Γιαννάκη. Συμπέρασμα: Η γνώση και η κριτική της κοινωνίας αλλάζει Και απέναντι στην τέταρτη εξουσία.
Στο διά ταύτα
Η δημόσια σφαίρα διευρύνεται διαρκώς, αφαιρώντας χώρο από το ιδιωτικό και σπρώχνοντας στο περιθώριο αυτό που παραδοσιακά θεωρούνταν δημόσιο (γι’ αυτό και λίγη απήχηση έχουν πια στην κοινωνία οι επικοινωνιακές τεχνικές της ηγεσίας, ή οι αναδομήσεις και «εκσυγχρονισμοί» των κομμάτων).
Μπροστά σε αυτό, όλοι οι φορείς εξουσιών βρίσκονται διαρκώς υπό κρίση. Αν δεν το συνειδητοποιήσουν έγκαιρα, (α) θα κινδυνεύουν να γίνουν θύματα ανθρωποφαγίας, (β) το κενό της επικοινωνίας με τον πολίτη θα το καλύψουν γενικευμένες αντιλήψεις - συχνά αβάσιμες αλλά ισχυρές σαν θρησκεία.
Κάθε μία από τις τρεις (ή τέσσερις) εξουσίες θα πρέπει να θεσπίσει νέους τρόπους επικοινώνησης της λειτουργίας της. Μπορεί να είναι άκρως άστοχη π.χ. η σύσταση του Προέδρου προς το Ανώτατο να δημοσιοποιήσει την αιτιολόγηση της απόφασής του, δηλαδή να παρανομήσει, αλλά θα πρέπει να θεσπιστούν νόμιμοι τρόποι ώστε και η δικαστική εξουσία να ενημερώνει την κοινωνία. Χωρίς να αυτοκαταργείται, επηρεαζόμενη από τις γενικευμένες αντιλήψεις, αλλά για να τις «διορθώνει». Αν πρέπει να επηρεαστεί σε κάτι είναι να ακούσει την ανάγκη να κάνει ουσιαστικές αλλαγές. Π.χ. να διορθώσει αυτή την ντροπή της απουσίας ειδικευμένων θανατικών ανακριτών, και να επιφορτίζονται τις διαδικασίες δικαστές που ασχολούνται κυρίως με πρόστιμα τροχαίων παραβάσεων.
Οι νέες συνθήκες απαιτούν νέου τύπου διαφάνεια. Ο προοδευτισμός εδώ κυρίως έγκειται πλέον.
Το καλάθι
• …με τους ευτυχώς επίμονους (1): Μια πλειάδα ερευνητών αναζήτησαν και ανακάλυψαν διαστάσεις της αλήθειας, ιστορικής και σύγχρονης, μέσα από την επιμονή και την τεκμηρίωση του συγκεκριμένου. Με θαυμαστά αποτελέσματα. Από τον Παπαδημήτρη και τους Παράσχο-Ουλουτάγκ, μέχρι τον Δρουσιώτη και τη Σούλα Χατζηκυριάκου. Από τον Τάκη Χατζηδημητρίου μέχρι τον Χρυσόστομο Περικλέους. Και δεκάδες άλλους. Πάλεψαν με το τέρας του γενικού, του στερεοτυπικού.
• …με τους ευτυχώς επίμονους (2): Από την επικίνδυνη μορφή μόνιμης αναγωγής στο γενικό μας προστάτεψαν. Με ευχαρίστηση παρακολούθησα κάποια επεισόδια από την έρευνα του Γιάννη Καρεκλά στο Σίγμα, για την ιστορία του Κυπριακού, που κινούνται ακριβώς σε αυτή τη γραμμή: Εξονυχιστική τεκμηρίωση του συγκεκριμένου, χωρίς αυθαίρετες αναγωγές, προκειμένου ο θεατής να βγάλει τα δικά του πραγματιστικά συμπεράσματα. Βασισμένος σε γεγονότα και όχι σε θεωρίες ή μανιχαϊστικές προκαταλήψεις.
• …με τους ευτυχώς επίμονους (3): Από την αναγωγή στο γενικό, που συνήθως γίνεται για να κρύψει το συγκεκριμένο, μας προστατεύει και ο λόγος που αρθρώνουν κάποιοι πολιτικοί. Είναι αρκετοί. Στέκομαι όμως τώρα στον Χαράλαμπο Θεοπέμπτου. Με παρρησία και τεκμηρίωση βγάζει συνεχώς στην επιφάνεια συγκεκριμένες διαστάσεις της κακοδαιμονίας μας, κυρίως σε ζητήματα προγραμματισμού και διαχείρισης ζητημάτων ενέργειας και περιβαλλοντικής πολιτικής. Για χρόνια. Σταθερά και επίμονα, ευτυχώς.
