Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι αρνούνται να δεχτούν στοιχειώδη ιστορικά γεγονότα. Για παράδειγμα, σε χώρες που είχαν σοσιαλιστικό καθεστώς μέχρι το 1990, βρίσκεις ακόμη ανθρώπους με εξιδανικευμένη αντίληψη για τη Δύση· που θεωρούν προϊόν προπαγάνδας τα σχετικά με τον ρόλο των ΗΠΑ σε πραξικοπήματα σε όλο τον κόσμο, ή τον πολιτικό έλεγχο χωρών μέσω του διεθνούς κεφαλαίου.
Ανάλογα, σε χώρες της Ευρώπης που δεν έζησαν κάτω από σοβιετικό έλεγχο, υπάρχουν μέχρι σήμερα άνθρωποι με αριστερή ιδεολογία που θεωρούν ότι είναι προϊόν αντικομουνιστικής προπαγάνδας οποιαδήποτε αναφορά σε γκουλάγκ, σταλινικά μέτρα, εκτελέσεις κ.λπ.
Στην Κύπρο, πολλοί με εθνοκεντρικό υπόβαθρο αρνούνται να δεχτούν ότι υπήρξαν επίορκοι Έλληνες στρατιωτικοί που οδήγησαν την Κύπρο στην καταστροφή του 1974. Και αναζητούν επίμονα στοιχεία για τα λάθη του Μακαρίου (που υπήρξαν πολλά), προκειμένου να τα διογκώσουν για να απαλύνουν το ιδεολογικό τους άλγος. Π.χ. η τουρκική εισβολή έγινε επειδή ο Μακάριος ζήτησε επέμβαση της Άγκυρας (ομιλία Μακαρίου στο Συμβούλιο Ασφαλείας στις 19 Ιουλίου 1974).
Θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι αυτές είναι κάπως ακραίες περιπτώσεις, και δεν εκφράζουν υπολογίσιμες μάζες του πληθυσμού. Πράγματι, κάπως έτσι είναι. Αλλά αποτελούν ταυτόχρονα και μια ένδειξη για τη δύναμη που έχει στο μυαλό όλων μας η «αλήθεια» που βρίσκεται πάνω από κάθε αλήθεια…
Το φίλτρο
Συχνά, ταυτίζουμε την τάση μας αυτή (δηλαδή να βλέπουμε μόνο ή κυρίως αυτό που θέλουμε) με την ιδεολογία. Όλα δείχνουν όμως ότι τα πράγματα είναι λίγο πιο πολύπλοκα. Δίπλα στην ιδεολογία φαίνεται να λειτουργούν και κάποια άλλα πράγματα:
• Το αίτημα της καθολικότητας. Θέλουμε τα συμπεράσματά μας για το πώς λειτουργεί ο κόσμος και τι πρέπει να αλλάξει να έχουν καθολική ισχύ και οικουμενικό χαρακτήρα. Κάθε φορά που μια πληροφορία ή μια αποκτημένη γνώση δημιουργεί ρήγμα σε αυτή την καθολικότητα, αντί να αναθεωρήσουμε ή να αναπροσαρμόσουμε τις απόψεις μας, «αναπροσαρμόζουμε» την πραγματικότητα. Δηλαδή, είτε υποβαθμίζουμε την πληροφορία ή τη γνώση, είτε αναζητούμε αντίδοτο.
Για παράδειγμα, αν έχω εδώ και χρόνια καταλήξει πως στην ισραηλινο-παλαιστινιακή σύγκρουση ο καλός είναι το Ισραήλ και ο κακός οι Παλαιστίνιοι, όταν βλέπω στην τηλεόραση τις εικόνες σκελετωμένων παιδιών, το αίτημα της καθολικότητας με σπρώχνει: Είτε να κλείσω την τηλεόραση, είτε να σκεφτώ ότι πρόκειται για προπαγάνδα, είτε να υιοθετήσω αφηγήματα του τύπου «φταίει η Χαμάς που αρπάζει την ανθρωπιστική βοήθεια». Το να προσπαθήσω να αναθεωρήσω την άποψή μου, έστω και μερικώς, είναι επώδυνο, γιατί κάτι τέτοιο θα με έβγαζε έξω από την καθολικότητα της αλήθειας μου, έξω από τον απόλυτο κόσμο τού καλός-κακός. Γι’ αυτό και το αποφεύγω.
Πρόκειται για μια θεμελιακά λανθασμένη αντίληψη. Εξάλλου, η αρχή της μη πληρότητας είναι πλέον γενικά αποδεκτή σε όλα τα επίπεδα: Ένα σύστημα, αν ισχυρίζεται ότι είναι πλήρες τότε δεν είναι συνεπές, και ένα σύστημα που ισχυρίζεται ότι είναι συνεπές, τότε δεν είναι πλήρες. Καμιά «αλήθεια» μας δεν έχει καθολική ισχύ.
• Το αίτημα της διαχρονικότητας. Δίπλα στην καθολικότητα, η αλήθεια μου θέλω να είναι και διαχρονική. Αιώνια. Μια αλήθεια ρευστή ή μεταβαλλόμενη με τον χρόνο δεν είναι αλήθεια. Αυτό είναι από μόνο του πρόβλημα: Η πραγματικότητα μεταβάλλεται από μόνη της χωρίς να μας ρωτά. Οτιδήποτε διεκδικεί την ιδιότητα του μόνιμου και του αμετάβλητου είναι από μόνο του εκτός πραγματικότητας.
Ακόμη και στον χώρο των φυσικών επιστημών έχουμε καθημερινές εξελίξεις, νέες διαπιστώσεις, οι οποίες υποχρεώνουν τους επιστήμονες σε νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Από τις ιδιότητες του Σύμπαντος μέχρι τις συμπεριφορές των σωματιδίων.
Έννοιες όπως το έθνος, η θρησκεία κ.λπ. διεκδικούν διαχρονικότητα, διαφορετικά είναι σαν να αυτοαναιρούνται. Όμως, ακόμη και αυτές οι έννοιες είναι η απόδειξη της μεταβλητότητας. Η αντίληψη για το έθνος πριν 200 χρόνια δεν έχει καμιά σχέση με τη σημερινή. Και το περιεχόμενο του χριστιανισμού ή του μωαμεθανισμού τον 10ο αιώνα δεν έχει καμιά σχέση με το σημερινό.
• Η «προδοσία» της αλλαγής. Το πλέγμα των δύο πιο πάνω συνοδεύεται και από τη φοβία μας για την αλλαγή. Ενώ η αλλαγή είναι διαρκής μέσα μας και γύρω μας – από την κατάσταση των κυττάρων μας μέχρι την τεχνολογία και το κλίμα – απαιτούμε η αλλαγή να μην πλησιάζει τον εγκέφαλό μας. Θεωρούμε συνήθως προδοσία το να αλλάξει κανείς τον τρόπο που βλέπει και ερμηνεύει τα πράγματα. Μέσα μας, συχνά, ισοδυναμεί σχεδόν με υπαρξιακή αυτοαναίρεση το να αλλάξουμε τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα.
Και πάλιν εδώ προτιμούμε, είτε να παραγνωρίζουμε είτε να αλλοιώνουμε την εικόνα των αλλαγών που βλέπουμε. Ένα παράδειγμα: Τα τελευταία χρόνια, σχεδόν σε παγκόσμιο επίπεδο, παρατηρείται μια σημαντική υποχώρηση της αφοσίωσης των πολιτών σε παραδοσιακά κόμματα. Αυτό οφείλεται σε πολλούς λόγους. Ένας από αυτούς είναι η υπερπληροφόρηση, η οποία καθιστά λιγότερο «αυθεντία» τον πολιτικό πρώτης γραμμής, και αποκαλύπτει σκάνδαλα που πάντα υπήρχαν αλλά τώρα είναι πιο ορατά. Ένας άλλος λόγος, είναι η αποτυχία των παραδοσιακών κομμάτων να εμποδίσουν την αλλαγή! Οι συνεχείς αλλαγές των οικονομικών συνθηκών και φαινόμενα όπως το μεταναστευτικό δίνουν την αίσθηση της ανεξέλεγκτης αλλαγής. Γι’ αυτό και πολλοί πολίτες θεωρούν ότι δεν προδίδουν την ιδεολογία τους αλλά την ενισχύουν μετακινούμενοι π.χ. σε ακροδεξιά κόμματα· τα οποία υπόσχονται να μην επιτρέψουν την αλλαγή!
Στην Κύπρο, ένας θερμά εθνικόφρονας του ΔΗΣΥ, ή ένας οπαδός του μακροχρόνιου αγώνα που ψήφιζε ΔΗΚΟ ή ΕΔΕΚ, θα θεωρούσαν ιδεολογική προδοσία να ψηφίσουν π.χ. ΑΚΕΛ ή Volt. Αλλά δεν θεωρούν καθόλου ιδεολογική προδοσία να ψηφίσουν ΕΛΑΜ· διότι εκφράζει πιο καθαρά την υπόσχεση για μη αλλαγή στο Κυπριακό (όχι ομοσπονδιακή λύση) ή στο δημογραφικό (αντιμεταναστευτική πολιτική). Η μετακίνηση δεν είναι ιδεολογικού χαρακτήρα. Παραμένει πιστός στην ιδεολογία του, απλώς κάνει την «επανάσταση» να ψηφίσει ένα άλλο κόμμα, προκειμένου να τη διατηρήσει αλώβητη και αμετάλλαχτη!
Η πραγματική επανάσταση
Αν όμως συνεχίσουμε έτσι, τότε δεν πρόκειται να βγούμε από τον φαύλο κύκλο. Θα τρέχουμε διαρκώς πίσω από την ουρά μας.
Ο μόνος τρόπος να βελτιωθούν οι ίδιοι οι όροι της συλλογικής και ατομικής μας ζωής είναι να κάνουμε κάποιες παραδοχές:
1. Τα πράγματα αλλάζουν γύρω μας, είτε μας αρέσει είτε όχι. Ακόμη και ζητήματα που θεωρούνται στάσιμα ή επαναλαμβανόμενα αλλάζουν διαρκώς. Το περιεχόμενο της διαφθοράς του 2018 δεν έχει καμιά σχέση με το σημερινό. Ή, το Κυπριακό του 1977 δεν έχει καμία σχέση με το Κυπριακό του 2025.
2. Όπως αλλάζουν τα πράγματα και οι συνθήκες, έτσι πρέπει να αλλάζουν και τα κριτήριά μας. Το 1976, τα ελληνοτουρκικά προβλήματα ήταν πιο απλά και συγκεκριμένα. Σήμερα είναι πολύ πιο πολύπλοκα και εκτεταμένα. Π.χ. τα θέματα ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας δεν λύνονται σήμερα αν δεν εμπλακούν σε διάλογο και οι άλλες χώρες της περιοχής. Επομένως, αν σήμερα οι Έλληνες πολίτες αναζητήσουν ως ηγέτη έναν Ανδρέα Παπανδρέου τού «βυθίσατε το Χόρα», θα καταλήξουν σε γελοίες επιλογές.
3. Όπως δεν μπορούν να έχουν απόλυτη εφαρμογή οι αντιλήψεις μας, έτσι και τα θέλω και οι προτιμήσεις μας θα πρέπει να έχουν λιγότερο απόλυτο χαρακτήρα. Οι προτεραιότητές μας και αυτά που ζητούμε από τους εκφραστές των ιδεολογιών και των κομμάτων πρέπει να αναδιαταχθούν. Ψηλά στην ιεραρχία να είναι π.χ. η ειλικρίνεια και η αυθεντικότητα, όχι το αν αυτοί μας χαϊδεύουν τα αφτιά.
Το καλάθι
• …με τα χαμόγελα (1): Χαμογελάσαμε περιφρονητικά όταν είδαμε το δρώμενο με τον Ν. Χριστοδουλίδη και τους κοινοτάρχες πίσω του. Όπως κάναμε και πριν έναν χρόνο όταν διόριζε ως κοινοτάρχες κατά πλειονότητα «δικούς του». Τώρα που λειτουργούν ως υποστηρικτές και υμνητές των μέτρων της κυβέρνησης μετά τις πυρκαγιές, μας κόπηκε το χαμόγελο. Γιατί καταλάβαμε τι ρόλο θα διαδραματίζουν και στις επόμενες προεδρικές εκλογές…
• …με τα χαμόγελα (2): Επανήλθε το χαμόγελο στο Προεδρικό, μετά που ο δήμαρχος Αμμοχώστου διαχώρισε τη θέση του από τον Ανδρέα Καζαμία. Και μετά παραπονιόμαστε ότι στην Κυπριακή Δημοκρατία δεν υπάρχουν checks and balances… Δυο τηλεφωνήματα χρειάστηκαν από το Προεδρικό και όλα βρήκαν τη «θέση» και την «ισορροπία τους»…
• …με τα χαμόγελα (3): Ο Νετανιάχου επιμένει σε ολοκληρωτική κατάληψη της Γάζας. Και επιμένει πως τα περί γενοκτονίας είναι προπαγάνδα – όταν δεν έπεισε ούτε ακόμη και τον Τραμπ! Στο μυαλό μας τα πλατιά χαμόγελα του προηγούμενου και του νυν Προέδρου μας, κατά τους θερμούς εναγκαλισμούς τους μαζί του…
