Του Γιώργου Φράγκου
Η δημοσιογραφία δεν πρέπει να είναι παντελώς ανέλεγκτη και ανεξέλεγκτη. Και δεν είναι τέτοια. Ουδέποτε ήταν. Διέπεται από δεοντολογικούς κανόνες και αρχές αλλά την ίδια ώρα ταλανίζεται και από επιρροές και εξαρτήσεις, άλλες θεμιτές και άλλες αθέμιτες. Το μέγεθος, το βάθος και η επιδραστικότητα αυτών των επιρροών και εξαρτήσεων συναρτάται από δύο παράγοντες:
α) Από το επίπεδο του δημοκρατικού γίγνεσθαι σε μια Πολιτεία.
β) Από το μέγεθος και τη βιωσιμότητα της αγοράς στο όλο μιντιακό τοπίο.
Εννοείται πως όσο πιο πολύ αβαθής είναι η δημοκρατία σε μια χώρα τόσο πιο μεγάλες είναι οι επιρροές και εξαρτήσεις της δημοσιογραφίας. Ομοίως όσο πιο μικρή και ευάλωτη είναι η αγορά στο δημοσιογραφικό επιχειρείν, τόσο πιο μεγάλες είναι και πάλι οι επιρροές και εξαρτήσεις. Αυτό είναι το θεωρητικό πλαίσιο εντός του οποίου κινούνται τα δημοσιογραφικά πράγματα διεθνώς και φυσικά και στον τόπο μας.
Προτού περάσουμε στα καθ’ ημάς, στα της Κύπρου μας δηλαδή, είναι καλό να πούμε δυο λόγια για τον χαρακτήρα και την υφή των επιρροών και εξαρτήσεων που δέχεται ή υπόκειται η δημοσιογραφία. Δεν είναι όλες ίδιες ή μονοσήμαντες. Άλλες είναι αμιγώς οικονομικές, άλλες εξ ολοκλήρου πολιτικές, άλλες αποτελούν σύνθεση ή υποδιαίρεση των δύο πιο πάνω βασικών κατηγοριών. Πολλές φορές η πίεση στη δημοσιογραφία εκπορεύεται από οικονομικές αιτίες αλλά υλοποιείται από πολιτικούς παράγοντες. Άλλες φορές γίνεται το ανάποδο, η πίεση από πολιτικούς παράγοντες πριμοδοτείται ή τιμωρείται από οικονομικούς φορείς.
Το μέγεθος της αγοράς
Στην Κύπρο υπάρχει ακόμη ένας πρόσθετος παράγοντας που επιδεινώνει περαιτέρω τα πράγματα. Αυτός είναι το μικρό μέγεθος της αγοράς, του ακροατηρίου, των αναγνωστών, των τηλεθεατών, των διαδικτυακών επισκεπτών. Το γεγονός καθιστά ακόμη πιο ευάλωτους και «προσεκτικούς» τόσο τους επιχειρηματίες ΜΜΕ όσο και τους δημοσιογράφους. Οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν θέματα βιωσιμότητας και οι δημοσιογράφοι θέματα βιοπορισμού. Οι επιχειρηματίες καθίστανται πιο επιρρεπείς στα κελεύσματα όσων διαχειρίζονται κονδύλια άμεσων και έμμεσων χορηγιών και επιδοτήσεων προς τον Τύπο. Οι δημοσιογράφοι, θέλοντας και μη θέλοντας, οδηγούνται συχνά σε ατραπούς αυτολογοκρισίας, προκειμένου να διατηρήσουν τη θέση εργασίας που κατέχουν.
Συναφώς, αρκεί να αναφερθούν τα στατιστικά στοιχεία που καταγράφονται στις εσωτερικές έρευνες της ΕΣΚ τα τελευταία χρόνια. Πάνω από τους μισούς δημοσιογράφους βιώνουν συνθήκες εργασιακής ανασφάλειας. Και το 69% παραδέχεται ότι συχνά, μερικές φορές ή έστω κάποιες φορές, δέχθηκε πιέσεις, προτροπές, παραινέσεις ή και απειλές για ρεπορτάζ ή άρθρο που δημοσίευσε. Αυτά τα στοιχεία δεικνύουν, με τον πιο ανάγλυφο τρόπο, το μέγεθος της εξάρτησης των δημοσιογράφων από διάφορους παράγοντες, σταθμισμένους και αστάθμητους.
Χειραγώγηση
Αλλά υπάρχουν και άλλοι εμφανείς δείκτες χειραγώγησης ή επιχείρησης χειραγώγησης της ελευθερίας έκφρασης των δημοσιογράφων και των ΜΜΕ, σε θεσμικό επίπεδο με προώθηση συναφών νομοθετημάτων, αλλά και με βάση την τρέχουσα συμπεριφορά και νοοτροπία θεσμικών αξιωματούχων. Σε ό,τι αφορά το πρώτο επίπεδο, τουλάχιστον την τελευταία τριετία, χρειάστηκαν θεοί και δαίμονες προκειμένου να μην οδηγηθούν στην ολομέλεια της Βουλής δύο κυβερνητικά νομοσχέδια τα οποία και ελλόχευαν σοβαρότατους δυνητικούς κινδύνους για την ελευθεροτυπία και την ελευθερία έκφρασης. Το πρώτο, που εκπονήθηκε από το Υπουργείο Δικαιοσύνης, με πρόσχημα την καταπολέμηση των ψευδών ειδήσεων, εισήγαγε ποινικές διατάξεις σε βάρος δημοσιογράφων. Το δεύτερο νομοσχέδιο, που εκπονήθηκε από το Υπουργείο Εσωτερικών, ενώ στόχευε στην εναρμόνιση με ευρωπαϊκή οδηγία για προστασία των δημοσιογράφων και των δημοσιογραφικών πηγών, εισήγαγε τέτοιες διατάξεις που περισσότερο διεύρυναν παρά περιόριζαν τη δυνατότητα των αρχών για άρση των προσωπικών δεδομένων και παρακολουθήσεις δημοσιογράφων. Ευτυχώς, και τα δύο νομοσχέδια λόγω της κατακραυγής που προκλήθηκε στην κοινή γνώμη, πρωτοστατούσης της ΕΣΚ, είχαν άδοξο τέλος. Τουλάχιστον προς το παρόν. Στο μέλλον μπορεί να επανέλθουν αμφότερα με ηπιότερη μορφή.
Στο δεύτερο επίπεδο που αφορά συμπεριφορές και νοοτροπίες αρκεί μόνο να υπενθυμίσω ότι σε δύο διαφορετικές περιπτώσεις και με διαφορετικούς Γενικούς Εισαγγελείς, τον νυν και τον τέως, Γιώργο Σαββίδη και Κώστα Κληρίδη αντιστοίχως, δημοσιογράφοι κλήθηκαν σωρηδόν και ομαδόν για ανάκριση σε αστυνομικές διευθύνσεις, αναφορικά με ρεπορτάζ που δημοσίευσαν. Σε μια τρίτη περίπτωση ο νυν ΓΕ με δημόσιες δηλώσεις του προειδοποιούσε -στην ουσία απειλούσε- δημοσιογραφους ότι η δημοσιοποίηση διαβαθμισμένων εγγράφων συνιστά ποινικό αδίκημα που τιμωρείται με φυλάκιση. Κι αυτό διότι προηγήθηκαν συγκεκριμένα αποκαλυπτικά ρεπορτάζ για τη διαχείριση των ενεργειακών ζητημάτων του κράτους μας τα οποία έκαναν χρήση τέτοιων εγγράφων. Τα περιστατικά αυτά μιλούν από μόνα τους και δεν χρειάζεται οποιοσδήποτε επιπλέον σχολιασμός.
Εξαρτήσεις
Υπάρχουν συγκεκριμένα, τοις πάσι γνωστά, ΜΜΕ, τα οποία, άτυπα ή επίσημα λειτουργούν ως εκφραστικά μέσα πολιτικών παρατάξεων. Ουδείς ψόγος περί τούτου. Υπάρχουν επίσης ΜΜΕ, τα οποία εσχάτως, μέσω εισροής νέων κεφαλαίων, υπηρετούν πλέον ξεκάθαρα συγκεκριμένες πολιτικές ατζέντες. Και πάλιν ουδείς ψόγος περί τούτου. Εκείνο που χρήζει θεσμικής αλλαγής είναι η διαφάνεια, η πλήρης διαφάνεια όσον αφορά το ιδιοκτησιακό καθεστώς όλων των ΜΜΕ. Το κοινό πρέπει να γνωρίζει ποιος, ποιο ποσοστό μετοχών κατέχει και σε ποιο δημοσιογραφικό οργανισμό, ανά πάσα στιγμή. Μόνο έτσι θα μπορεί να συναγάγει ασφαλή συμπεράσματα γι’ αυτά που διαβάζει και παρακολουθεί: Αυτό επιτάσσει η διαφάνεια που είναι βασικός αρωγός σε κάθε δημοκρατική Πολιτεία.
Έχουμε όμως κι ένα νεοφανές φαινόμενο με το οποίο δεν θα αποφύγω να καταπιαστώ. Οι στρατιές των ανώνυμων λογαριασμών στα ΜΚΔ που λειτουργούν ως οπαδικά τρολ, συμπολιτευόμενα και αντιπολιτευόμενα, επιδεινώνουν ακόμα παραπάνω το ούτως ή άλλως υπαρκτό πρόβλημα των πολιτικό-οικονομικών επιρροών στην κυπριακή δημοσιογραφία. Ο εκχυδαϊσμός, η εκτράχυνση του δημόσιου λόγου, οι επιθέσεις σε βάρος δημοσιογράφων, οι ύβρεις και οι δολοφονίες χαρακτήρων κάποιους τρομοκρατούν και κάποιους όχι. Πολλοί όμως οδηγούνται, υποσυνείδητα έστω, σε αυτολογοκρισία που είναι χειρότερη ακόμη κι από τη λογοκρισία. Έτσι, εμμέσως πλην σαφώς, συρρικνώνεται περαιτέρω η ελευθερία της έκφρασης.
Η δημοσιογραφία πάντα δεχόταν πολιτικές και οικονομικές επιρροές. Κι αυτό θα συνεχίσει να γίνεται στο διηνεκές. Έτσι είναι φτιαγμένος ο ελεύθερος κόσμος. Το ζήτημα είναι πως εκλογικεύονται αυτές οι επιρροές, πως περιορίζονται. Και περιορίζονται μόνο με το βάθεμα του δημοκρατικού γίγνεσθαι μέσα σε μια Πολιτεία. Περιορίζονται ακόμη με το όσο το δυνατό μεγαλύτερο αγκάλιασμα του κοινού στην ανεξάρτητη, την αντικειμενική δημοσιογραφία, τη δημοσιογραφία που τολμά να ελέγχει την εξουσία, την όποια εξουσία, και όχι να τη θωπεύει με ανώδυνα φληναφήματα. Άρα σε τελευταία ανάλυση αν θα έχουμε άξια και ουσιαστική δημοσιογραφία δεν επαφίεται μόνο στους καλούς και έντιμους δημοσιογράφους. Επαφίεται και στους καλούς και έντιμους ενεργούς πολίτες κάθε τόπου. Σε όλους τους πολίτες δηλαδή.
* Προέδρου της Ένωσης Συντακτών Κύπρου. Από ομιλία που εκφωνήθηκε στις 2 Οκτωβρίου, στο πλαίσιο του Cyprus Forum 2025
