Επί Δημάρχου Λευκωσίας Ελένης Μαύρου έγινε το δημοψήφισμα, επί Δημάρχου Κωνσταντίνου Γιωρκάτζη και εν μέσω οικονομικής κρίσης επιδείχθηκε η αποφασιστικότητα προκειμένου να επιτευχθεί η συνέχιση και ολοκλήρωση του έργου. Και επί Δημάρχου Χαράλαμπου Προύντζου έγιναν τα εγκαίνια, απέμεινε μια δεντροφύτευση στην Ευαγόρου, όπως προνοούσε το αρχικό σχέδιο αλλά κυρίως η ευθύνη για την ανάδειξη του νέου έργου, μια ευθύνη που χρειάζεται πρωτίστως αγάπη για το έργο.
Εν ολίγοις, το σύμπαν συνωμότησε για την ανάπλαση του παλιού ποδοσφαιρικού σταδίου ΓΣΠ στη Λευκωσία, έτσι ώστε τρεις κυβερνήσεις και τρεις δημάρχους αργότερα να υπάρχει το 2025 μια αστική πλατεία με χώρους πρασίνου και αναψυχής, καθώς και ένας υπόγειος χώρος στάθμευσης με πρόβλεψη για ηλεκτρονικά αυτοκίνητα.
Σε κάποιους, τους εμπνευστές και τους δημιουργούς του, αποτελεί έναν πνεύμονα αναπτυγμένο σε εδαφικό ανάγλυφο, με ισχυρή ταυτότητα, κυρίαρχη τη φύση και διακριτικό το ανθρωπογενές περιβάλλον, μια νέα εμπειρία αυτόνομου δημόσιου χώρου πάνω στον σημαντικότερο άξονα της σύγχρονης Λευκωσίας. Κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι στερείται αισθητικής και πρασίνου. Όλα αυτά είναι και θέμα γούστου μιας και ο καθένας δικαιούται να έχει άποψη για όλα.
Και έτσι ο «Π» αναζήτησε τον Έλληνα αρχιτέκτονα Γιάννη Κίζη, επικεφαλής της αρχιτεκτονικής ομάδας σε μια συνέντευξη υπό τον τύπον «Συχνών Ερωτήσεων», επιχειρώντας να δώσει απαντήσεις στους δύσπιστους, τους μονίμως γκρινιάρηδες και περισσότερη πληροφόρηση στους πολίτες γύρω από το καινούργιο μεγάλο έργο της πρωτεύουσας.
Συναντήσαμε τον κ. Κίζη στα εγκαίνια και μας απάντησε σε όλα εξιστορώντας πώς μια ομάδα με αρχιτέκτονες από τέσσερις γενιές, ο ίδιος, ο Κύπριος Γρηγόρης Πατσαλοσαββής, ο Θύμης Δούγκας και ο Κωσταντής Κίζης, κέρδισε τον διαγωνισμό για την ανάπλαση του ΓΣΠ και προχώρησε με αυτοπεποίθηση και αγάπη για την Κύπρο στο σημερινό αποτέλεσμα.
Καθόλου άγνωστος με την Κύπρο
Κύριε Κίζη, ποια η σχέση σας με την Κύπρο;
«Η επαφή μου με την Κύπρο ξεκινά από το Πολυτεχνείο και τις φιλίες με συμφοιτητές. Κάποια στιγμή το 2002 με κάλεσαν να συμμετάσχω στην κριτική επιτροπή για ένα έργο αρχιτεκτονικής που θα βράβευε η Πολεοδομία, σε παγκόσμια πρώτη. Για έναν Ελλαδίτη να βλέπει κρατικό φορέα να επιβραβεύει αρχιτεκτονική ήταν κάτι απροσδόκητο. Οι άνθρωποι με περιέβαλαν με εμπιστοσύνη και μου ζήτησαν να προεδρεύσω της επιτροπής. Ήταν τιμή και ευθύνη. Έμεινα πολλές μέρες, ταξιδέψαμε σε διάφορα έργα σε όλη την Κύπρο και άρχισα να μπαίνω στο νόημα μιας κοινωνίας αρκετά διαφορετικής από την ελληνική».
Ποια ήταν η προσέγγιση προς το συγκεκριμένο πρότζεκτ;
«Η διαδικασία του να μπεις στο πρόβλημα δεν διαφέρει είτε πρόκειται για Λευκωσία είτε για Βόλο είτε για Πράγα. Πρέπει να κατανοήσεις την τοπική ιστορία, πώς εντάσσεται στη μείζονα, τι περιμένουν οι άνθρωποι από τον τόπο τους. Όταν προκηρύχθηκε ο διαγωνισμός, μιλήσαμε με τον Γρηγόρη Πατσαλοσαββή και δημιουργήσαμε μια μικτή ομάδα».
Οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί μπορεί να είναι “σικέ”;
«Φυσικά και μπορεί. Αλλά αυτά είναι πράγματα που δεν αξίζει να τα συζητάμε, τα έχουμε ζήσει όλοι. Η ουσία είναι η προετοιμασία. Διαφορετικά το αποτέλεσμα θα είναι πρόχειρο».
Το δημοψήφισμα της Λευκωσίας
Στην περίπτωση του ΓΣΠ υπήρξε ένα δημοψήφισμα. Πώς το κρίνετε;
«Παγκόσμια πρώτη. Τα δημοψηφίσματα χρειάζονται προετοιμασία, όχι ερωτήματα που κανείς δεν καταλαβαίνει. Εδώ οι κάτοικοι αντέδρασαν σωστά. Ήθελαν πράσινο, πάρκο, πνεύμονα για την πόλη. Ήταν μια στιγμή όπου η κοινωνία των πολιτών της Λευκωσίας, για πρώτη ίσως φορά, πήρε ενεργό ρόλο στη διαμόρφωση του ίδιου του αστικού της χώρου. Το ενδιαφέρον είναι ότι η συζήτηση για το παλιό ΓΣΠ άνοιξε ταυτόχρονα ένα ευρύτερο ερώτημα για το πώς μεγαλώνει η πόλη, ποιο είναι το όριό της και ποιοι χώροι αξίζει να παραμείνουν δημόσιοι».
Πώς εξελίχθηκε ιστορικά η πόλη μέχρι να φτάσει σε αυτό το σημείο;
«Η Λευκωσία, μετά το 1960, επεκτάθηκε προς τον νότο χωρίς συγκροτημένο πολεοδομικό σχέδιο. Η πορεία της καθορίστηκε από τον παλιό αγροτικό ιστό, τα τεμάχια, τους δρόμους, τις ιδιοκτησίες. Δεν υπήρξε ποτέ ένα όραμα συνοχής που να ενοποιεί το παλιό με το νέο, ούτε μια γενναία απόφαση να σχεδιαστεί η πόλη εξ αρχής. Έτσι, η ανάπτυξη προχώρησε με ιδιωτικές πρωτοβουλίες, τμηματικά, χωρίς να δημιουργηθούν τα σημεία αναφοράς που δίνουν ταυτότητα σε μια πόλη. Η εντός των τειχών πόλη, όσο λαβυρινθώδης κι αν είναι, έχει χαρακτήρα, ιστορικότητα και μέτρο. Μια σύγχρονη πόλη, αντίθετα, χρειάζεται προγραμματισμό για να αποκτήσει χαρακτήρα, δεν αρκούν τα μεμονωμένα έργα».
Και τι έδειξε τελικά το δημοψήφισμα των κατοίκων;
«Οι κάτοικοι του κέντρου αντέδρασαν με ωριμότητα και ευαισθησία. Ήθελαν ο χώρος να μείνει ανοιχτός και δημόσιος, να ανήκει στην πόλη. Ταυτόχρονα, είχαν την επίγνωση ότι το έργο έπρεπε να έχει και μια οικονομική βάση. Έτσι, αποδέχθηκαν μικρής κλίμακας εμπορικές χρήσεις, περίπου 1.500 τετραγωνικά, ως ρεαλιστική ισορροπία μεταξύ λειτουργικότητας και αναψυχής. Ο Δήμος οργάνωσε τη διαβούλευση με ερωτηματολόγια και δημόσιες συζητήσεις, και μέσα από αυτή τη διαδικασία προέκυψε ένας δημόσιος χώρος με ταυτότητα.
Ποιο ήταν το στοιχείο στην πρόταση που κέρδισε τον διαγωνισμό του 2011;
Στο συγκεκριμένο θέμα, στο οποίο συμμετείχαν περίπου 70 συνάδελφοι από όλη την Ευρώπη, υπήρχε ένα δίλημμα: όταν σου ζητάνε 1.500 τετραγωνικά χώρων εμπορίου, τίθεται αμέσως ένα κτιριακό θέμα, και ταυτόχρονα σου ζητάνε και πάρκο και πλατεία. Μπαίνει το δίλημμα πώς θα εξισορροπήσεις τους κτιριακούς όγκους με τον ελεύθερο χώρο. Και εκεί, όπως φάνηκε στο αποτέλεσμα του διαγωνισμού, όλες οι προτάσεις σχεδόν είχαν κάποια κτίρια και κάποιους ελεύθερους χώρους, και υπήρχε και μια πρόταση στην οποία δεν έβλεπες κανένα κτίριο, παρόλο που υπήρχαν. Αυτή που βραβεύτηκε».
Οικονομική κρίση και σολομώντεια λύση
Στην πορεία προέκυψαν αλλαγές;
«Ο διαγωνισμός όριζε με σαφήνεια το ποσοστό του ελεύθερου χώρου και τα τετραγωνικά των κτισμάτων και προέκυπτε ένας προϋπολογισμός γύρω στα 55 εκατομμύρια ευρώ. Δεν υπήρχε θέμα εκπλήξεων. Η συζήτηση για το οικονομικό άρχισε αργότερα, αφού πολύ σύντομα η Κύπρος περιέπεσε σε ύφεση. Πολλές δραστηριότητες ανεστάλησαν και δεν θα γίνονταν ποτέ αν δεν υπήρχε η θέληση και η αποφασιστικότητα του δημάρχου Κωνσταντίνου Γιωρκάτζη, ο οποίος είπε: “κόψτε τρία υπόγεια για να προχωρήσουμε”. Ήταν μια σολομώντεια λύση όμως σωστή για την πόλη. Αφαίρεσε χίλια αυτοκίνητα από τον υπόγειο χώρο, μείωσε τη δαπάνη και έκανε καλό στο περιβάλλον».
Γιατί ήταν τόσο σημαντικό να περιοριστούν τα υπόγεια επίπεδα;
«Αν κατεβαίναμε τόσο χαμηλά, το κόστος θα εκτοξευόταν λόγω του υδροφόρου ορίζοντα. Δίπλα περνά ο Πεδιαίος, το νερό βρίσκεται στα έξιμισι μέτρα, ενώ στις προδιαγραφές του διαγωνισμού αναφερόταν ότι ήταν στα δέκα. Αυτά αλλάζουν με τις βροχοπτώσεις και τις καιρικές συνθήκες, αλλά η πραγματικότητα του εδάφους ήταν αυτή. Έτσι, η τελική λύση ήταν και ρεαλιστική και φιλική προς την πόλη».
Από το στάδιο στο ανάγλυφο πάρκο
Ποια στοιχεία του νέου πάρκου παραπέμπουν στο παλιό γήπεδο;
«Ένα και μόνο: Η εσωστρέφεια. Το ΓΣΠ, όπως και κάθε γήπεδο και κάθε αρένα, είναι εσωστρεφές. Αυτά τα οποία συμβαίνουν μέσα στο κέντρο και γήπεδο έχουν γύρω γύρω το κοινό. Με το ανασήκωμα των πλευρών για να φτιαχτούν οι λόφοι, τη βύθιση για να φτιαχτεί το αμφιθέατρο, όλο αυτό το ανάγλυφο δίνει μια εσωστρέφεια που γίνεται αντιληπτή και στον περιπατητή. Ο άνθρωπος που περπατά στην Ευαγόρου βλέπει ανάμεσα στις καφετέριες μεγάλα κενά, βλέπει το αμφιθέατρο και αισθάνεται μια πρόσκληση να μπει μέσα. Η ίδια η χάραξη των διαδρομών έχει αυτή τη λογική: ο περιπατητής περνά ευχάριστα μέσα από την πλατεία, αντί να την αποφύγει».
Ο ΘΟΚ και η χαμένη γέφυρα
Υπάρχει σχέση με το γειτονικό θέατρο;
«Το θέατρο απέκτησε επιτέλους τον ζωτικό του χώρο. Στην αρχική μας πρόταση υπήρχαν δύο γέφυρες που συνέδεαν την πλατεία με τη βεράντα του θεάτρου, έτσι ώστε οι δύο λόφοι να οδηγούν φυσικά στον ΘΟΚ και να δημιουργείται μια ενιαία πολιτιστική εμπειρία. Δυστυχώς, η γραφειοκρατία δεν το επέτρεψε. Θεώρησαν ότι είναι δύο διαφορετικά πράγματα, το θέατρο και η πλατεία, και δεν αντιλήφθηκαν ότι η σύνδεση αυτή θα ενίσχυε και τα δύο. Η μεγαλύτερη ορατότητα του θεάτρου θα προσέλκυε περισσότερο κοινό, θα έδινε ζωή στην πλατεία και θα καθιστούσε το σύνολο ένα πραγματικό πολιτιστικό τοπόσημο της Λευκωσίας. Παρ’ όλα αυτά, το έργο εξακολουθεί να προσφέρει στον ΘΟΚ τον απαραίτητο ανοιχτό χώρο για εκδηλώσεις και συναθροίσεις, κάτι που του έλειπε δραματικά».
Η Πλατεία Ελευθερίας και ο νέος ρόλος του ΓΣΠ
Πώς συγκρίνεται ο χώρος με την Πλατεία Ελευθερίας;
«Το θέμα της συγκέντρωσης ή της προτίμησης του κόσμου σε συγκεκριμένους τόπους δεν λύνεται τόσο απλά μόνο μέσω της αρχιτεκτονικής. Πάρτε για παράδειγμα την Αθήνα: πηγαίνετε στην Ομόνοια να καθίσετε, έχει το δικό της κοινό, άλλες δυναμικές. Έτσι και εδώ: η Πλατεία Ελευθερίας είναι χώρος διακίνησης, διέλευσης, κίνησης. Αντίθετα, ο χώρος του παλιού ΓΣΠ δεν μπορεί και δεν πρέπει να γίνει χώρος διακίνησης. Είναι εκ φύσεως χώρος εσωστρέφειας, παραμονής, ανάπαυσης και δράσεων. Λίγο διαφορετικός, και ακριβώς γι’ αυτό πολύτιμος».
Πράσινο, ρίζες και υπομονή
Να μιλήσουμε λίγο για τα υλικά. Γιατί τόσο τσιμέντο;
«Το τσιμέντο είναι το οικοδομικό υλικό του 20ού και 21ου αιώνα. Δεν φταίει αυτό για την κακή ποιότητα των πόλεών μας. Φταίει η έλλειψη αρχιτεκτονικής παιδείας. Το μπετόν αρμέ είναι ό,τι ήταν ο χάλυβας τον 19ο αιώνα. Ο Πύργος του Άιφελ θεωρήθηκε τέρας και έγινε σύμβολο του Παρισιού. Έτσι κι εδώ, δεν είναι το υλικό, αλλά ο τρόπος που το χειρίζεσαι».
Πολλοί λένε πως από το έργο λείπει το πράσινο. Τι απαντάτε;
«Είναι λίγο σχιζοειδές. Οι ίδιοι άνθρωποι που τσιμεντώνουν τις αυλές τους και καλύπτουν τους κήπους τους, μετά κόπτονται για το πράσινο. Η Λευκωσία έχει την τάφρο, αλλά στις επεκτάσεις της δεν υπάρχουν οργανωμένα πάρκα. Είναι απολύτως λογικό οι κάτοικοι να το ζητούν. Το πράσινο θα αναπτυχθεί σταδιακά. Δεν γίνεται να φυτέψεις έτοιμα μεγάλα δέντρα».
Πότε θα «μεστώσει» ο χώρος;
«Σε λίγα χρόνια. Η πέργολα, για παράδειγμα, χρειάζεται τρία έως πέντε χρόνια για να καλυφθεί πλήρως. Το έργο είναι ζωντανός οργανισμός, χρειάζεται υπομονή».
Υπήρξαν τεχνικά ή γραφειοκρατικά εμπόδια;
«Ναι, υπήρξε μια αδικαιολόγητη καθυστέρηση στη δενδροστοιχία της Ευαγόρου. Ο διαγωνισμός προέβλεπε έργο από κρασπεδόρυθρο σε κρασπεδόρυθρο, αλλά κόπηκε τυπικά από την εργολαβία. Ευτυχώς τώρα ο Δήμος έχει κατανοήσει τη σημασία του και θα ολοκληρωθεί».
Και μετά οι ρίζες θα σηκώσουν τα πεζοδρόμια;
«Αυτό είναι θέμα άγνοιας. Αν φυτέψεις σωστά, με σωλήνες αερισμού για οξυγόνωση των ριζών, δεν υπάρχει πρόβλημα. Στο ΓΣΠ εφαρμόστηκε αυτή η τεχνική, για να μη χαλάσουν ποτέ οι επιφάνειες».
Η αρχιτεκτονική κληρονομιά της Λευκωσίας
Ποια έργα της Λευκωσίας σας έχουν εντυπωσιάσει;
«Το Ζήνα Πάλας και το κτίριο της Φανερωμένης στο τέρμα της Λήδρας στο οδόφραγμα. Έχουν τη σφραγίδα της δεκαετίας του ’60, έργα εξαιρετικής ποιότητας και ήθους που σήμερα πιά έχει εκλείψει. Αν ο Δήμος τα κηρύξει διατηρητέα, θα σώσει σπουδαία αρχιτεκτονική κληρονομιά».
Πολλοί αντιδρούν στις κατεδαφίσεις παλιών κτιρίων;
«Είναι δύο διαφορετικά θέματα: η πολυϊδιοκτησία και η κήρυξη ως διατηρητέων. Το δεύτερο είναι δουλειά της Πολιτείας, με κριτήρια. Δεν είναι όλα τα παλιά κτίρια διατηρητέα. Οι πόλεις πρέπει να ανανεώνονται. Χρειάζονται επιτροπές που να ξέρουν να κρίνουν. Εντός των τειχών Λευκωσίας υπάρχουν περισσότερα που αξίζουν προστασίας».
Και πώς πρέπει να λειτουργήσει ο χώρος του παλιού ΓΣΠ;
«Αυτό ακριβώς είναι το ζητούμενο, η χρήση. Εμείς κάναμε αυτό που κάναμε και πλέον θέλουμε να δούμε αυτό που ονειρευόμαστε να δούμε, να λειτουργήσει έτσι. Εγώ θα ήθελα να είναι αυτό γεμάτο νεολαία. Αυτό. Μια νεολαία, η οποία θα έχει τα όποια οράματά της, τις ιδιαιτερότητές της και εύχομαι να μεγαλώσει εν ειρήνη».
ΧΩΡΙΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Και κάτι στανάχωρο: ο κόσμος λαλεί ότι το έργο στο ΓΣΠ έχει καθίζηση…
«Ο κόσμος γίνεται πλέον ευχαρίστως θύμα της παραπληροφόρησης και του κουτσομπολιού των social media…
Η πραγματικότητα είναι ότι έχουμε ένα έργο ιδιότυπο: ούτε κτιριακό το λες, ούτε τοπιοτεχνικό! Το κτιριακό κομμάτι του είναι ακλόνητο, ολοκληρωμένο, έτοιμο προς κάθε χρήση. Πρόκειται για έργο που έχει πίσω του μια δύσκολη, όσο και ευρηματική στατική μελέτη. Το κηποτεχνικό θέλει την υπομονή του: υπομονή να εγκλιματισθούν και να μεγαλώσουν τα δέντρα, υπομονή να καθίσει το κηπόχωμα που τα δέχτηκε. Για να εξασφαλισθεί η ανάπτυξη του ριζικού συστήματος των μεγάλων δέντρων σε φυσικό υπέδαφος και όχι σε φυτεμένο δώμα, όπως συμβαίνει στις περιοχές του χαμηλού πρασίνου, χτίστηκαν μέσα στην κτιριακή μάζα μεγάλα και βαθιά πηγάδια, που φτάνουν κάτω, χαμηλά, στο φυσικό έδαφος της θεμελίωσης. Γεμίστηκαν με χώμα, που εξασφαλίζει την άνοδο της υγρασίας της γης ώς τις ρίζες. Ε, αυτό το χώμα, παρόλο που συμπιέστηκε με τεχνητά μέσα, θέλει τον δικό του χρόνο για να αυτοσυμπιεσθεί. Υπομονή λοιπόν, θα κατακαθίσει και θα σταθεροποιηθεί. Και το πάρκο, την υπομονή και την αγάπη του κόσμου, ή έστω μόνο την αγάπη».
