Μου είχε κάνει πολύ μεγάλη εντύπωση, και το θυμάμαι ακόμα, που μετά το δακρύβρεχτο διάγγελμα του τέως ΠτΔ, Τάσσου Παπαδόπουλου, για το δημοψήφισμα σε σχέση με το Σχέδιο Ανάν, τον Απρίλιο του 2004, οι υποστηρικτές του έλεγαν με σιγουριά ότι μίλησε στο λαό με «παρρησία». Ήταν φανερό ότι κάποιος επικοινωνιολόγος, μάλλον εξ Ελλάδος, ξέθαψε την αρχαία αυτή ελληνική λέξη και τους την πάσαρε για να δικαιολογήσουν την απόφαση του κ. Παπαδόπουλου να ενθαρρύνει τους Ε/Κ πολίτες να καταψηφίσουν το προτεινόμενο σχέδιο επίλυσης του Κυπριακού προβλήματος.
Βέβαια, τους διέφυγε κάτι. Η λέξη «παρρησία» σημαίνει να τολμάς να λες με ειλικρίνεια την αλήθεια, ανεξαρτήτως του κόστους. Αν όντως μιλούσε τότε ο κ. Παπαδόπουλος με παρρησία, θα τον ακούγαμε να λέει: «Αγαπητοί μου συμπολίτες, σε λίγες μέρες θα έχω στη Στράκκα μυστική συνάντηση με το γιο του Ραούφ Ντεκτάς, για να συντονίσουμε το τουμπάρισμα της επανένωσης της πατρίδας μας. Σας το λέω αυτό με πάσα ειλικρίνεια, ώστε να μην πιστέψετε τα κροκοδείλια δάκρυά μου, αλλά και για να προλάβω το ΑΚΕΛ από το να κάνει τη μεγαλύτερη ματσαράγκα του αιώνα με την οποία θα τσιμεντώσει τη διαιώνιση του Κυπριακού προβλήματος (αν και με το ΑΚΕΛ, ποτέ δεν ξέρεις αν μπορεί, όντως, να αποτραπεί κάτι καταστροφικό)». Αυτά τα λόγια δεν βγήκαν ποτέ από το στόμα του Τ. Παπαδόπουλου. Άρα, για ποια παρρησία μιλάμε;
Το θυμήθηκα όλο αυτό κατά τη διάρκεια του συνεδρίου CiviCon, που έλαβε χώρα στη Λευκωσία πριν από μερικές εβδομάδες και διοργανώθηκε με τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία αναγνωρίζει τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Ένας από τους ομιλητές, ο καθηγητής Saul Newman, μίλησε για τη μεγάλη σημασία του να μην γινόμαστε αδιάφοροι προς την αλήθεια, και για την παρρησία υπό το πρίσμα της οπτικής του Γάλλου ιστορικού και φιλόσοφου Michel Foucault.
Όπως εξήγησε ο καθηγητής Newman, η παρρησία εξασκείτο από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους ως ειλικρινής και ατρόμητος λόγος, τόσο απέναντι στους τύραννους όσο και απέναντι στο δήμο (τη θέληση ή την άποψη του κοινού). Θεωρείτο ένας κατεξοχήν τρόπος ηθικής φροντίδας του εαυτού, με την αυτο-επιβολή της υποχρέωσης έκφρασης της αλήθειας, όσο άβολη ή αντιδημοφιλής κι αν ήταν αυτή, ακόμη και με μεγάλο προσωπικό κόστος.
Με τη σειρά της, η καθηγήτρια Cristina Flesher Fominaya αναφέρθηκε, κατά τη διάρκεια του συνεδρίου, στα χαρακτηριστικά του πισωγυρίσματος της δημοκρατίας, όπου τα δικαιώματα ενεργούς συμμετοχής στα κοινά μειώνονται, ακόμη κι αν δεν καταργούνται οι εκλογικές διαδικασίες. Με αυτό το πισωγύρισμα, οι φωνές που λένε την αλήθεια και υποστηρίζουν δημοκρατικές αξίες αποσιωπούνται, αυξάνεται η χαλάρωση της υποχρέωσης για έλεγχο, διαφάνεια και λογοδοσία, και αποφεύγονται οι αρνητικές συνέπειες και η τιμωρία για ανεπιθύμητες πράξεις και για την καταπάτηση δικαιωμάτων.
Συχνά είναι εξουθενωτικό το να λέει κανείς την αλήθεια, ειδικά όταν αυτή η πρακτική δεν θεωρείται σημαντική και απαραίτητη από την κοινωνία και τους πολιτικούς κύκλους. Η αυτο-λογοκρισία, η κατάθλιψη, η απομόνωση και η απελπισία είναι κάποιοα από τα αποτελέσματα όταν η διαφωνία προς την εξουσία καταδικάζεται ως ανεπιθύμητη. Με τον ίδιο τρόπο που οι γυναίκες δέχονται συχνά την αμφισβήτηση (gaslighting) για τις εμπειρίες και τις θέσεις τους, οι αξίες που θεωρούνται στερεοτυπικά «γυναικείες», όπως η ενσυναίσθηση και το γνοιάξιμο για το κοινό καλό, αντιμετωπίζονται ως λιγότερο σημαντικές από τις στερεοτυπικά «ανδρικές αξίες», όπως είναι η απόλυτη κυριαρχία πάνω στους άλλους, ανεξαρτήτως της μεθόδου.
Με τον ίδιο τρόπο που οι καλλιτέχνες παρατηρούν αυτά που συμβαίνουν γύρω τους και τα καταγράφουν, με σαφή ή συμβολικό τρόπο, μέσα από την τέχνη τους, έτσι και όσοι παρατηρούν και εντοπίζουν κοινωνικά ζητήματα, ειδικά όσοι κινούμαστε στους χώρους των κοινωνικών επιστημών, έχουμε ευθύνη, τόσο προς τον εαυτό μας όσο και προς τους γύρω μας, να μην αποσιωπούμε τη φωνή μας. Η καλλιέργεια της προσωπικής και συλλογικής συνείδησης είναι η πραγματική άσκηση της παρρησίας, χωρίς την ανάγκη για κροκοδείλια δάκρυα.
*Ψυχολόγος, Εκπαιδεύτρια.
