Ο Κοσμάς ο Αιτωλός αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες ιστορικές «παρεξηγήσεις». Κινούμενος στο πνεύμα της Αθωνιάδας Σχολής, ήταν έντονα συντηρητικός και αντιδυτικιστής. Αντίθετα, ήταν πολύ φιλικός με τους μουσουλμάνους και την οθωμανική διοίκηση. Στα μέσα του 18ου αιώνα, με εντολή του Πατριάρχη Σεραφείμ, περιόδευσε για χρόνια στην Ήπειρο και στη δυτική σημερινή Ελλάδα.
Στις περιοδείες του ενθάρρυνε την ίδρυση σχολείων, για τον ακριβώς αντίθετο λόγο απ’ ό,τι προέβλεπε ο διαφωτισμός: Όχι για την απελευθέρωση από τη θρησκοληψία και το άνοιγμα του πνεύματος, αλλά για εμπέδωσή της και παραμονή στο κάστρο της θρησκευτικής παράδοσης· αφού σε αυτά θα διδασκόταν αποκλειστικά η Αγία Γραφή. Παρά τις πολύ καλές σχέσεις του με τους Οθωμανούς, το 1779 (μετά τα Ορλωφικά) συνελήφθη και εκτελέστηκε ως πράκτορας των ρωσικών συμφερόντων ο πιθανότατα λόγω των σχέσεών του με τον ρωσόφιλο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως.
Διακόσια χρόνια μετά τον θάνατό του, κηρύχθηκε άγιος του «ελληνοχριστιανισμού» και των γραμμάτων! Αυτό υπέβαλλε το ανιστόρητο και αφ' εαυτού αντιφατικό δόγμα που μας κληροδότησε ο Σπυρίδωνας Ζαμπέλιος για τον «ελληνοχριστιανισμό». Αυτό είχε και έχει ανάγκη το εθνοκεντρικό μας αφήγημα. Είτε με άγιες παντούφλες και οστά, είτε χωρίς, αυτό «έχουμε ανάγκη».
Στον αστερισμό της σιωπής
Ας μετακινηθούμε στην Κύπρο και στο πολιτικό πεδίο, για να δούμε μερικά πράγματα για τα οποία συνήθως σιωπούμε, ή δεν τα λέμε με το όνομά τους:
• Μετά το 1974, δεν θρηνήσαμε ποτέ την επιθυμία για ένωση με την Ελλάδα. Το αποτέλεσμα είναι αυτή, σαν άταφος νεκρός, να μας διαβρώνει μέσω της πικρίας· η οποία, με τη σειρά της, εμποδίζει την ψυχολογική μετάβασή μας στο πεδίο των ίδιων των επίσημων διακηρύξεών μας, για λύση και επανένωση της Κύπρου.
• Εκτός αυτού, ο άταφος νεκρός μεταλλάσσεται ανάλογα με το περιβάλλον της πραγματικότητας. Για παράδειγμα, ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1990 και μετά, μια μετάλλαξή του είναι ο δηλούμενος ή άδηλος πόθος διατήρησης της ελληνικότητας έστω της μισής Κύπρου. Στην ανάγκη, με ανεπίσημη θυσία της άλλης μισής. Αυτό σπρώχνει την προοπτική λύσης ακόμη πιο μακριά.
• Το στοιχείο «διατήρηση της ελληνικότητας του νότου» συνεπικουρείται και από μια τάση που εμφανίστηκε και άρχισε να ριζώνει από την επομένη της Ζυρίχης: Η δυναμική του ανεξάρτητου κράτους έθρεψε ένα δεύτερο είδος εθνοκεντρισμού, πλάι στο κλασικό («ένωση με την Ελλάδα»). Εκείνο του κυπροκεντρικού εθνικισμού, που συμπυκνώνεται πάνω-κάτω στο εξής: «Δημιουργούμε ένα δεύτερο, Δικό μας, κέντρο ελληνισμού στην Κύπρο, χωρίς εξάρτηση από τους ‘καλαμαράδες’, και με κύριο αντίπαλο τους Τουρκοκυπρίους και την Τουρκία». Αυτό το είδος αναπτύχθηκε μετά το 1974, φτάνοντας ακμαίο ώς τις μέρες μας. Αυτό σπρώχνει την προοπτική λύσης ακόμη πιο μακριά, γιατί δίπλα στην ακροδεξιά λειτουργούν δυνάμεις που απευθύνονται στη μισή ελληνοκυπριακή κοινωνία.
• Πριν από την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας μέχρι σήμερα, σημαντικό μέρος του πολιτικού προσωπικού της Κύπρου επιστρατεύει όποτε χρειάζεται ένα αντίστοιχο τμήμα εθνοκεντρικού ουτοπισμού στο πολιτικό (και εκδοτικό) σύστημα της Ελλάδας. Από τμήματα της Ένωσης Κέντρου του Γιώργου Παπανδρέου, αλλά και την ΕΔΑ, μέχρι μετέπειτα το «πατριωτικό» τμήμα του ΠΑΣΟΚ και σήμερα κύκλους όπως εκείνους του Αντώνη Σαμαρά, του Κώστα Καραμανλή, και του Νίκου Δένδια. Μακάριος, Σπύρος Κυπριανού, Τάσσος Παπαδόπουλος, Νίκος Αναστασιάδης (μετά το 2016), Νίκος Χριστοδουλίδης, αξιοποίησαν και αξιοποιούν στο έπακρο αυτές τις πολιτικές ομάδες. Σήμερα, λόγου χάριν, όποτε ο Κυριάκος Μητσοτάκης «τολμά» να κάνει κινήσεις ρεαλιστικού πολιτικού συμβολισμού (π.χ. ομιλητής στο μνημόσυνο Γλαύκου Κληρίδη), ο Χριστοδουλίδης δεν «μεταναστεύει» απλώς στη Γεροσκήπου. Επιτάσσει παράλληλα για δηλώσεις τους Σαμαρά και Καραμανλή και καλεί στην Κύπρο τον Νίκο Δένδια…
Ο Κοσμάς είναι εδώ
Η προτίμηση προς την Ανατολή και η επιφυλακτικότητα προς τη Δύση έχει ιστορία χιλιετίας στον ελληνικό χώρο, περιλαμβανομένης και της Κύπρου. Δεν ήταν απόφαση μόνο των Βυζαντινών («καλύτερα τουρκικό φέσι παρά λατινική τιάρα»), έχει την ιστορία της και στην Κύπρο. Τα πάθη από τους Φράγκους και τους Βενετούς έκαναν την πλειονότητα των Ελληνοκυπρίων να βλέπουν θετικά το ενδεχόμενο κατάκτησης του νησιού από τους Οθωμανούς. Πολλές κοινότητες τη βοήθησαν έμπρακτα.
Αυτή η ιστορία ήταν το εύφορο έδαφος πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε ο αντιδυτικισμός στα νεότερα χρόνια: Η ματαίωση της ένωσης, το πραξικόπημα και η τουρκική εισβολή αποδόθηκαν αποκλειστικά στη Δύση. Οι ευθύνες της ΕΣΣΔ αποσιωπήθηκαν. Έτσι, αντιϊμπεριαλισμός, κυπροκεντρικός εθνικισμός, και παραδοσιακός ακροδεξιός εθνικισμός πήραν όλοι μαζί έναν αντιδυτικό χαρακτήρα. Αποτέλεσμα; Η συμπάθεια προς τον Πούτιν και η ανοχή προς τον Τραμπ. Αλλά και μια έντονη αμφισβήτηση της ΕΕ, επίσημη ή ανεπίσημη.
Η ευκολία αποδοχής της αυταρχικής ανατολής (Πούτιν) και η υπόκωφη επιθυμία κατάρρευσης του ευρωπαϊκού οικοδομήματος στήνουν ένα τείχος άρνησης αποδοχής -ακόμη και κατανόησης!- του ευρωπαϊκού οιονεί ομοσπονδιακού μοντέλου.
Όταν απορρίπτεις μετά βδελυγμίας τον φεντεραλισμό και το πρωτοφανές επίτευγμά του σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, πώς θα αντιληφθείς και θα ενστερνιστείς τον φεντεραλισμό στην Κύπρο «με τους εχθρούς Τούρκους»;
Αλλά και οι Τουρκοκύπριοι…
Άρνηση για παραδοχή κάποιων γεγονότων και συνθηκών παρουσιάζουν και οι Τουρκοκύπριοι:
• Μέσα στις σημερινές συνθήκες, το να ανάγεις σε κυρίαρχο τον φόβο ότι οι Ελληνοκύπριοι θα σε «σφάξουν» εν μια νυκτί όπως το 1963, και να θέλεις ντε και καλά τουρκικές εγγυήσεις, δεν πείθει. Πίσω απ’ αυτό δεν κρύβεται μόνο ο φόβος. Κρύβεται και η υφέρπουσα επιθυμία της οριστικής αποκατάστασης των ισότιμων δικαιωμάτων. Οι τουρκικές εγγυήσεις είναι το σύμβολό τους. Ένα παιδαριώδες σύμβολο, που αποτελεί περιττό εμπόδιο.
• Οι Τουρκοκύπριοι έχουν κατακτήσει το ότι είναι χωριστή οντότητα. Αλλά ταυτόχρονα θέλουν να διατηρήσουν την αναφορά σε ένα φαντασιακό παρελθόν, μέσα από τη διατήρηση της σύνδεσης με τη μετεξέλιξή του, δηλαδή το μεγάλο έθνος-κράτος της Τουρκίας. Όπως ο Ελληνοκύπριος από τα Πάνω Ακουρδάλια θέλει να κορδώνει κάτω από την Ακρόπολη ότι είναι απόγονος του Περικλή, ανάλογα και ο Τουρκοκύπριος από το Κιόνελι θέλει να κορδώνει στην πλατεία Ταξίμ ως επέχων ενός μεγάλου έθνους και πολιτισμού. Αυτό δεν θα ήταν πρόβλημα, αν δεν συνοδευόταν από την επιθυμία για έμπρακτη τουρκική παρουσία στην Κύπρο.
• Πολλοί αρνούνται πεισματικά να κατανοήσουν τον τρόμο των Ελληνοκυπρίων στο ενδεχόμενο το «τεράστιο έθνος τους», η Τουρκία, να μας καταπιεί. Διογκώνουν τα πάθη τους την περίοδο 1963-1974, και συμπιέζουν τη σημασία που έχει για τους Ελληνοκυπρίους η εμπειρία του 1974.
• Αρνούνται επίσης να δεχτούν μιαν άλλη πραγματικότητα: Οι Ελληνοκύπριοι -καλώς ή κακώς- είναι οι αποκλειστικοί διαχειριστές της Κυπριακής Δημοκρατίας για 61 χρόνια. Υποσυνείδητα, γι’ αυτούς το να ξαναμοιραστούν τη διοίκηση με τους Τουρκοκυπρίους είναι από μόνη της μια τεράστια υποχώρηση. Το να τη δώσουν με αντάλλαγμα την Αμμόχωστο και τη νεκρή ζώνη είναι γι’ αυτούς απλώς ολοκλήρωση και δικαίωση της εισβολής! Επομένως, η επιμονή πολλών Τουρκοκυπρίων για «μία τουρκοκυπριακή ψήφο σε όλα τα επίπεδα» είναι ωσάν να επιβεβαιώνει για τους Ελληνοκυπρίους το θεώρημα της αρπαγής: «Μας πήραν τη μισή γη μας, μας έσφαξαν, τώρα έναντι μικροαποζημιώσεων για τις περιουσίες, θέλουν να μας πάρουν και το κράτος μας!».
Όλα δυσκολεύουν τη λύση, ακόμη και μέσα από τη διαμόρφωση του αντίστοιχου πολιτικού λόγου. Γι’ αυτό, το ελάχιστο που έχουμε να κάνουμε, Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι, είναι να αρχίσουμε να τα αποδεχόμαστε και να τα συζητάμε.
ΚΑΛΑΘΙ
• …με τις αμφίβολες επιτυχίες (1): Εκ πρώτης όψεως, ήταν επιτυχία του ΔΗΣΥ να δώσει την εικόνα της απομόνωσης του ΑΚΕΛ, μέσα από τις διαδικασίες για τη φορολογική μεταρρύθμιση. Στην πράξη όμως, μάλλον θα υποστεί σημαντικό μέρος του κόστους από την εντύπωση που επικράτησε στην κοινωνία: ότι δηλαδή πρόκειται για μεταρρύθμιση φοροελαφρύνσεων σχεδόν αποκλειστικά για τις ανώτερες τάξεις.
• …με τις αμφίβολες επιτυχίες (2): Πέρα από την οριακά «πολιτικά ορθή» διαδικασία και τη σημειολογία της (σύσκεψη και λήψη αποφάσεων ΔΗΣΥ-ΔΗΚΟ-ΔΗΠΑ στο γραφείο του υπουργού Οικονομικών), η επιλογή του ΔΗΣΥ να γύρει οριστικά την πλάστιγγα της εικόνας του προς την πλευρά του «είμαστε συμπολίτευση», αμέσως μετά τον ανασχηματισμό, είναι επικοινωνιακά άστοχη. Διπλή προεκλογική επιτυχία Χριστοδουλίδη-ΔΗΚΟ/ΔΗΠΑ-ΕΛΑΜ.
• …με τις αμφίβολες επιτυχίες (3): Αναμφίβολα, η αναφορά στην πολιτική ισότητα στο ανακοινωθέν της τριμερούς, καθώς και η εκεί συζήτηση της ουσίας και όχι μόνο των ΜΟΕ, καταγράφονται στα θετικά. Δικαίως ο Ν. Χριστοδουλίδης τα τονίζει. Αν όμως τόσο η πενταμερής όσο και τα επόμενα βήματα επιταχυνθούν, είναι ο Πρόεδρος και η ομάδα του που θα μπουν σε μπελάδες. Θα υποχρεωθούν είτε να αποκαλυφθούν πλήρως στον διεθνή παράγοντα, είτε να δεχτούν πράγματα που θα δυσαρεστούν έντονα πολλούς οπαδούς, πολύ πριν τις εκλογές του 2028…
