Σε ένα άρθρο του πριν από δεκαετίες, ο καθηγητής Ευάγγελος Παπανούτσος είχε χωρίσει τους πολίτες -και κατ’ επέκταση τους ηγέτες- στους «ανθρώπους του ναι» και «στους ανθρώπους του όχι». Ισχυριζόταν μάλιστα ότι οι χειρότεροι είναι οι πρώτοι: Με το που τους προτείνεις κάτι, απαντούν καταφατικά, με συναινετική διάθεση και γλυκύτητα. Για να επανέλθουν την επόμενη μέρα (αφού όλα τους τα συμπλέγματα τους έχουν ήδη γανώσει τη σκέψη) με ένα οπλοστάσιο δικαιολογιών ή ελιγμών, προκειμένου να καταλήξουν στην τελική τους στάση: Το όχι…
Αντίθετα, οι άνθρωποι του όχι λειτουργούν αρχικά αμυντικά, αυτοπροστατευτικά, και η πρώτη τους αντίδραση είναι η άρνηση· αλλά αν επιμείνεις και επιχειρηματολογήσεις -ή πιέσεις- έχεις πολλές πιθανότητες να τους οδηγήσεις τελικά στο ναι.
Οι προβολείς
Υπάρχουν πολλά τεκμήρια για να πιστέψει κανείς ότι υπάρχουν σήμερα ηγέτες οι οποίοι πράγματι ανταποκρίνονται στο πιο πάνω σχήμα. Χάριν παραδείγματος, χωρίς να «κολλάμε» πάλι στα δικά μας, ο Ν. Χριστοδουλίδης έδωσε πολλές φορές το στίγμα του κλασικού ανθρώπου του ναι, όπως τον περιγράφει ο Ε. Παπανούτσος. Πάντα προσηνής και καταδεκτικός, θετικός στην αρχή, και στη συνέχεια μαέστρος στο να μπουρδουκλώνει τα πράγματα· με στόχο το τελικό αποτέλεσμα να είναι όχι.
Το τελευταίο πακέτο των οκτώ σημείων είναι απλώς το πιο πρόσφατο. Άπειρες φορές στη συνολική του πολιτική σταδιοδρομία ακολούθησε αυτή την τακτική - συνειδητά ή ασυνείδητα. Στην πραγματικότητα, και στα τρία πολιτειακά αξιώματα από τα οποία πέρασε, είτε το συνειδητοποιούσε είτε όχι, έμοιαζε να πολιτεύεται με «ιδανική» κατάληξη το μηδενικό τελικό άθροισμα.
Από την άλλη, ο Τατάρ -εν μέρει και ο Ερντογάν- έδειξε πολλές φορές να ταιριάζει με το μοντέλο του ηγέτη του όχι, που μετά από διαβούλευση και διαπραγμάτευση μπορεί να καταλήξει στο ναι - φτάνει να θέλει πράγματι κάποιος να τον οδηγήσει εκεί.
Οι σχηματοποιήσεις μπορεί να είναι κατ’ αρχήν χρήσιμες. Μας δίνουν έναν χάρτη και ένα μοντέλο ερμηνείας. Γίνονται, βέβαια, επικίνδυνες αν μετατραπούν σε δόγμα, ή αποκλειστικό εργαλείο. Ένας ηλεκτρολόγος δεν θα μπορούσε να είναι χρήσιμος, αν στην εργαλειοθήκη του βρισκόταν μόνο ένα κατσαβίδι των 0,8 χιλιοστών.
Σίγουρα, για την τελική ανάλυση και ερμηνεία συμπεριφορών των ηγετών, είναι απαραίτητα και άλλα μοντέλα-εργαλεία. Πολιτικά, συγκυριακά, ιδιοσυγκρασιακά, κ.λπ. Μερικές φορές και ψυχιατρικά.
Κανένα γήπεδο ποδοσφαίρου δεν παρέχει το βράδυ επαρκή ορατότητα του παιγνιδιού, αν δεν ανάψει σε όλες τις πλευρές του δεκάδες προβολείς.
Οι απατεώνες
Εδώ και αιώνες, σοφοί και λιγότερο σοφοί άνθρωποι μας έχουν εφοδιάσει με εργαλεία κατάταξης και ερμηνείας των πολιτικών ηγετών. Ένας από τους πιο κυνικούς της νεότερης εποχής ήταν ο Γαλλο-Ιταλός Ζιλ Μαζαρέν, που διετέλεσε και Πρωθυπουργός της Γαλλίας στα μέσα του 17ου αιώνα. Στο εγχειρίδιό του «Εγκόλπιο των πολιτικών», καθιέρωσε πολλές «αρετές» των ηγετών. Ίσως είναι ο πρώτος στην Ιστορία που έδωσε τη συμβουλή ότι ένας πολιτικός πρέπει «να υποκρίνεται και να αποκρύβει». Έκτοτε, πολλοί ηγέτες σε όλο τον κόσμο ακολούθησαν λιγότερο ή περισσότερο την προτροπή του. Είχαμε κι εμείς εδώ τουλάχιστον έναν που την ακολούθησε πιστά· τον προκάτοχο και μέντορα του σημερινού Προέδρου.
Αν και αρκετά παρεξηγημένος, χρήσιμα εργαλεία κατηγοριοποίησης και ερμηνείας συμπεριφορών των ηγετών μας έδωσε και ο (προγενέστερος) Νικολό Μακιαβέλι, κυρίως μέσα από τον «Ηγεμόνα» και την «Τέχνη του Πολέμου». Ακόμη και ο Καρλ φον Κλαούζεβιτς με τις σημειώσεις του που εκδόθηκαν ως βιβλίο («Περί Πολέμου») μας έδωσε χρήσιμα κριτήρια αξιολόγησης των ηγετών. Με σημαντικότερο ίσως το αν έχουν την ικανότητα να διαμορφώνουν και να κυνηγούν έναν μεγάλο στόχο, στον οποίο να πετυχαίνουν να προσαρμόζουν (ως μέσα επίτευξής του) όλες τις ενέργειές τους. Πόσους ηγέτες ξέρετε που να έχουν αυτή τη δίδυμη δεξιότητα;
Σήμερα, τον Μαζαρέν τον ακολουθούν και εν ενεργεία πολιτικοί οι οποίοι διαθέτουν ακροδεξιό κύτταρο: Πολιτικοί ηγέτες όπως η Μελόνι, ο Όρμπαν, και ο Βίλντερς έχουν μεν ακροδεξιές αντιλήψεις (και απέκτησαν εξουσία χαϊδεύοντας τα πιο ακραία ένστικτα των κοινωνιών τους), αλλά υποκρίνονταν πάντα ότι δεν ήξεραν πως τα περισσότερα από όσα υπόσχονταν ήταν ανεφάρμοστα. Έτσι, εμφανίστηκαν ως άνθρωποι του «βροντερού όχι» σε όλα, για να πουν στη συνέχεια πάρα πολλά ναι.
Οι «θεοί»
Ένας τύπος ηγέτη είναι και αυτός τον οποίο θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως «ο διαμορφωμένος νάρκισσος». Πρόκειται για ηγέτες των οποίων η μακρά πολιτική τους πορεία τους έπεισε ότι διαθέτουν εξαιρετικές ικανότητες. Έχοντας επιτύχει κάθε τους επιμέρους στόχο -ανεξαρτήτως θεμιτών ή αθέμιτων μέσων- για δεκαετίες, νιώθουν πια ως ένα μοναδικό είδος. Βιώνουν την ηδονή της επιτυχίας και της απόλυτης εξουσίας ως αποκλειστικό τους δικαίωμα: «Είμαι ο καλύτερος, εγώ είμαι το κράτος».
Έχοντας επιτύχει να χειραγωγήσουν οποιονδήποτε βρέθηκε μπροστά τους, απέκτησαν καθ' οδόν έναν ναρκισσισμό ισοδύναμο της μύχιας σκέψης «είμαι θεός!». Αυτοί, κατά κανόνα, μετά από μια σειρά επιτυχιών, χάνουν το μέτρο, ξεπερνούν τα όρια. Νιώθοντας «θεοί» και άτρωτοι, οδηγούν τα πράγματα στα άκρα, δοκιμάζουν επανειλημμένα τις αντοχές του συστήματος. Σχεδόν αναπόφευκτα, διαπράττουν ένα είδος ύβρεως, που κατά κανόνα οδηγεί τη χώρα τους στον όλεθρο.
Ο Πούτιν και ο Νετανιάχου είναι σήμερα κλασικές περιπτώσεις αυτού του είδους ηγέτη. Αλλά και πάλιν, ευτυχήσαμε κι εμείς να έχουμε τα δικά μας δείγματα. Η τελευταία τουλάχιστον δεκαπενταετία της ζωής του Μακαρίου είχε έντονο αυτό το στοιχείο, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της προεδρίας Αναστασιάδη ήταν επίσης τυπικό δείγμα.
Οι «δάσκαλοι»
Το δυστύχημα είναι ότι οι ηγέτες με αρνητικά χαρακτηριστικά διαμορφώνουν τις κοινωνίες τους πιο επιδραστικά από όσο οι ηγέτες με αρετές. Ο Κώστας Σημίτης είχε επιτύχει πολλαπλά οφέλη για την Ελλάδα και την Κύπρο. Αν όμως επηρέασε σε Χ (θετικό) βαθμό τη σκέψη και τη συμπεριφορά των πολιτών, ένας Κώστας Καραμανλής και ένας Αντώνης Σαμαράς, μόνο και μόνο με την παρουσία και τον λόγο τους, την επηρέασαν σε Χ 2 (αρνητικό) βαθμό.
Το να βγάζεις μέσα από τους πολίτες τον κακό τους εαυτό, το να τους βοηθάς να δικαιολογήσουν την εύκολη και ανώδυνη διαδρομή που θέλουν να ακολουθήσουν, το να πριμοδοτείς την απλοϊκή και συνθηματική σκέψη, είναι πάντα πιο εύκολο από το να τους πείσεις να πασχίσουν ή να βασανίσουν το μυαλό τους. Γι’ αυτό και ο φαύλος κύκλος αναπαράγει περισσότερο τους κακούς ή μέτριους ηγέτες. Γιατί οι πολίτες τους επιλέγουν ή και τους επανεκλέγουν.
Άρα, μαγική λύση δεν υπάρχει. Υπάρχει μόνο η λύση οι πολίτες να καταλαβαίνουν όλο και περισσότερο, και να θέτουν όλο και πιο απαιτητικά κριτήρια. Κυρίως να αξιολογούν τους υφιστάμενους ή επίδοξους ηγέτες στη βάση ενός τρίπτυχου: «Μεγάλος στόχος - Σχεδιασμός - Πολιτικές που να υπηρετούν τα δύο».
