***«Η κυριαρχία της πλειοψηφίας δεν είναι εγγενώς δημοκρατική, καθώς ενέχει τον κίνδυνο καταπίεσης πολιτικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δικαιωμάτων»
***«Σε μια μοντέρνα δημοκρατία η κυριαρχία της πλειοψηφίας δεν αρκεί για να εγγυηθεί τον δημοκρατικό χαρακτήρα του κράτους»
***«Εάν οι αποφάσεις που λαμβάνονται με δημοκρατικό τρόπο, δεν μπορούν να εφαρμοστούν ή δεν εφαρμόζονται, τότε η έννοια της δημοκρατίας αρχίζει να χάνει το νόημα της»
***«Η δικαιοσύνη στην Κύπρο είναι σε κρίση και αυτή η κρίση αντανακλάται στο επίπεδο εμπιστοσύνης των πολιτών προς τα δικαστήρια»
***«Οι συνεχείς εκκλήσεις για την παραίτηση του Βοηθού Γενικού Εισαγγελέα, οι οποίες υπερβαίνουν τα όρια των πολιτικών κομμάτων και περιλαμβάνουν πολίτες [..] είναι ενδεικτικές της ευρείας κατάρρευσης της εμπιστοσύνης προς τη δικαιοσύνη που επικρατεί σήμερα στην Κύπρο»
***«Η μειωμένη συμμετοχή των πολιτών στις εκλογικές διαδικασίες είναι αποτέλεσμα και όχι ο λόγος των δημοκρατικών ελλειμμάτων στην Κύπρο»
***«Παρόλο που η Ελευθερία του Τύπου κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα στην Κύπρο, η κυβέρνηση, η Εκκλησία και τα επιχειρηματικά συμφέροντα ασκούν ισχυρή επιρροή στα μέσα ενημέρωσης της χώρας»
***«Η στροφή των πολιτών προς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στην Κύπρο, αν και ακολουθεί τις διεθνείς τάσεις, αποτελεί σε κάποιο βαθμό έκφραση δυσαρέσκειας σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης»
Η προσβλητική για τη χώρα μας, την κυπριακή Δικαιοσύνη αλλά και για τον Βοηθό Γενικό Εισαγγελέα προσωπικά, απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ/γνωστό και ως ΕΔΑΔ) για τον χειρισμό καταγγελίας βιασμού και τα όσα επακολούθησαν, καθώς και το νομοσχέδιο -το οποίο την περασμένη Πέμπτη υπερψηφίστηκε σε νόμο- για τις διαδηλώσεις/δημόσιες συγκεντρώσεις/παρελάσεις, ξανάνοιξε τη συζήτηση περί ποιότητας της δημοκρατίας στον τόπο μας. Ερωτηθείς πώς αξιολογεί τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών στην Κύπρο, σήμερα, ο κοινωνιολόγος, μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, Αντώνης Παστελλόπουλος, ανέφερε ότι η δημοκρατία στην Κύπρο έχει διαβρωθεί τα τελευταία πέντε χρόνια. «Αυτό αντικατοπτρίζεται σε επίσημες εκθέσεις, όπως τον δημοκρατικό δείκτη του Economist Group, στον οποίο η Κύπρος κατατάσσεται σε χαμηλότερη θέση κάθε χρόνο, τουλάχιστον από το 2020, και περιγράφεται ως ‘‘ελαττωματική Δημοκρατία’’», συμπλήρωσε. Η Κύπρος, συνέχισε, τα πάει καλά σε σχέση με την εκλογική διαδικασία και την πολιτική πολυφωνία, αφού διεξάγονται ελεύθερες και δίκαιες εκλογές, ενώ υπάρχουν διάφορες κομματικές επιλογές, συμπεριλαμβανομένων νέων κομμάτων. «Διατηρούνται, επίσης, οι βασικές πολιτικές ελευθερίες, αν και αυτό μπορεί να αρχίσει να αλλάζει. Παρ' όλα αυτά, υπάρχει σοβαρό πρόβλημα στη λειτουργία της κυβέρνησης, την ευρύτερη πολιτική συμμετοχή και τη δημοκρατική πολιτική κουλτούρα. Σε μια δημοκρατία απαιτείται μία ελάχιστη ποιότητα λειτουργίας της κυβέρνησης. Εάν οι αποφάσεις, που λαμβάνονται με δημοκρατικό τρόπο, δεν μπορούν να εφαρμοστούν ή δεν εφαρμόζονται, τότε, η έννοια της δημοκρατίας αρχίζει να χάνει το νόημά της», πρόσθεσε ο κ. Παστελλόπουλος.
Φθορά και αυταρχισμός
Υπάρχουν σημάδια δημοκρατικής φθοράς ή αυταρχικών τάσεων στην κυπριακή πολιτική σκηνή;
Μπορούμε να παρατηρήσουμε μία τάση φθοράς και αυταρχισμού που ξεκίνησε κατά την περίοδο της πανδημίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της περιόδου ήταν η βίαιη καταστολή της πρώτης διαδήλωσης «Ώς Δαμαί», το 2021, από την Αστυνομία. Για το περιστατικό αυτό, η Διεθνής Αμνηστία εξέδωσε τότε ανακοίνωση καλώντας τις κυπριακές Αρχές να άρουν την «παράνομη και δυσανάλογη γενική απαγόρευση των διαδηλώσεων». Το 2024, το Ανώτατο Δικαστήριο απάλλαξε πολίτη από κατηγορία για συμμετοχή σε διαδήλωση κατά τη διάρκεια της πανδημίας, κρίνοντας πως η απόλυτη απαγόρευση παραβίασε τη θεμελιώδη ελευθερία του συνέρχεσθαι ειρηνικώς και πως δεν μπορούσε να βασιστεί στην αρχή της αναλογικότητας. Βλέπουμε αυτή την τάση σήμερα μέσα από τη λογική διάφορων νομοσχεδίων που έχουν προταθεί (έχει ήδη υπερψηφιστεί ο περί Δημοσίων Συγκεντρώσεων και Παρελάσεων), τα οποία εγείρουν σημαντικές ανησυχίες, καθώς έχουν ως στόχο τον περιορισμό βασικών δικαιωμάτων, δικαιωμάτων που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του δημοκρατικού πολιτεύματος, όπως η ελευθερία του Τύπου, η ελευθερία της έκφρασης και η ελεύθερη συνάθροιση.
Για παράδειγμα;
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι νομοσχέδιο που στόχευε στην επιβολή αυστηρών ποινών για τη διάδοση παραπληροφόρησης, το οποίο αποσύρθηκε μετά από σφοδρές κριτικές από διεθνείς οργανώσεις για την ελευθερία του Τύπου, με τη Media Freedom Rapid Response (MFRR) να αναφέρει: «Στοιχεία δείχνουν ότι νόμοι κατά της παραπληροφόρησης έχουν επανειλημμένα χρησιμοποιηθεί από καταπιεστικές Αρχές για να επηρεάσουν την κοινή γνώμη σχετικά με το τι θεωρείται αληθές ή ψευδές, προσβλητικό, επικίνδυνο ή στασιαστικό». Άλλο παράδειγμα είναι νομοσχέδιο που έχει προταθεί από την κυβέρνηση και που, αν περάσει, θα επιτρέπει την παρακολούθηση δημοσιογράφων και την υποχρεωτική αποκάλυψη των πηγών τους, ενώ έχει πλέον περάσει νομοσχέδιο που δίνει εξουσία στην Αστυνομία να περιορίζει τις διαμαρτυρίες σε δημόσιους χώρους, καθώς και να διαλύει διαμαρτυρίες για λόγους πέραν της γενικής χρήσης βίας από διαδηλωτές, όπως, για παράδειγμα, τη δημόσια υγεία και τα δημόσια ήθη. Οι δημόσιες καταγγελίες για τη συμπεριφορά αστυνομικών σε διαμαρτυρίες έχουν αυξηθεί, ενώ βλέπουμε επίσης περιστατικά καταστολής ειρηνικών διαμαρτυριών τα τελευταία δύο χρόνια, ιδιαίτερα σε διαμαρτυρίες που άσκησαν κριτική στην Αστυνομία, με διαδηλωτές και δικηγόρους των συλληφθέντων να κάνουν λόγο για «απρόκλητη επίθεση» από την Αστυνομία. Η τάση, λοιπόν, συνεχίζει να είναι αρνητική, καθώς βλέπουμε μια λογική περιορισμού/καταπάτησης βασικών πολιτικών ελευθεριών.
Σε κρίση η δικαιοσύνη
Και στο επίκαιρο θέμα… Σε ποιον βαθμό είναι ανεξάρτητο το σύστημα απονομής δικαιοσύνης στην Κύπρο;
Όπως σε κάθε μοντέρνα φιλελεύθερη Δημοκρατία, η Δικαστική Εξουσία στην Κυπριακή Δημοκρατία λειτουργεί ανεξάρτητα από την Εκτελεστική και τη Νομοθετική Εξουσία. Παρ' όλα αυτά, η δικαιοσύνη στην Κύπρο είναι σε κρίση. Αυτή η κρίση αντανακλάται στο επίπεδο εμπιστοσύνης των πολιτών προς τα δικαστήρια. Σε έκθεση του 2025, για το κράτος δικαίου στην ΕΕ, αναφέρεται πως μόνο το 42% του γενικού πληθυσμού στην Κύπρο θεωρεί το επίπεδο ανεξαρτησίας των δικαστηρίων και των δικαστών «αρκετά ή πολύ καλό», με την τάση, ναι, να είναι και εδώ πτωτική τα τελευταία χρόνια. Η εμπιστοσύνη προς τη Δικαστική Εξουσία στην Κύπρο είναι χαμηλή. Από τη μία πλευρά, βλέπουμε να καθυστερούν ή να μην προχωρούν υποθέσεις που επηρεάζουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στη Δικαιοσύνη, όπως η υπόθεση των «χρυσών» διαβατηρίων και η υπόθεση του Θανάση Νικολάου. Από την άλλη, η Κύπρος καταδικάστηκε πρόσφατα δύο φορές από το ΕΔΔΑ για παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στην υπόθεση της νεαρής Βρετανίδας και στην πρόσφατη υπόθεση που αφορά τον Βοηθό Γενικό Εισαγγελέα, ενώ, με βάση δημοσίευμα τού «Πολίτη», στην Αρχή Κατά της Διαφθοράς εκκρεμούν προς διερεύνηση πέντε συνολικά καταγγελίες εναντίον του Βοηθού Γενικού Εισαγγελέα.
Βασικά, τι σημαντικό μάς είπε η τελευταία απόφαση του ΕΔΔΑ;
Η τελευταία απόφαση του ΕΔΔΑ είναι ιδιαίτερα καταδικαστική, όχι μόνο λόγω της παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά επίσης επειδή ασκεί κριτική στην ίδια την κρίση του Βοηθού Γενικού Εισαγγελέα για τη διαχείριση της υπόθεσης. Όπως αναφέρεται στην απόφαση, η «γλώσσα και επιχειρήματα που χρησιμοποίησαν οι εισαγγελείς και, εντέλει, ο Βοηθός Γενικός Εισαγγελέας κατά την αξιολόγηση της υπόθεσης μεταφέρουν προκαταλήψεις και σεξιστικά στερεότυπα που είναι επίσης πιθανό να αποθαρρύνουν την εμπιστοσύνη των γυναικών, ως θυμάτων βίας λόγω φύλου, στο δικαστικό σύστημα». Η σοβαρότητα της απόφασης δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Δεδομένου ότι οι αποφάσεις του σημερινού Βοηθού Γενικού Εισαγγελέα οδήγησαν σε μια τόσο καταδικαστική απόφαση για τα ανθρώπινα δικαιώματα και για την πιθανή εμπιστοσύνη των θυμάτων σεξουαλικής βίας προς το κυπριακό σύστημα δικαιοσύνης, η εμπιστοσύνη προς τον θεσμό του Γενικού Εισαγγελέα και του συστήματος δικαιοσύνης έχει αναπόφευκτα υποστεί δραματική επιδείνωση, σε ένα πλαίσιο όπου η εμπιστοσύνη είχε ήδη αρχίσει να φθίνει. Οι συνεχείς εκκλήσεις για την παραίτηση του Βοηθού Γενικού Εισαγγελέα, οι οποίες υπερβαίνουν τα όρια των πολιτικών κομμάτων και περιλαμβάνουν πολίτες, δημοσιογράφους, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, καθώς και την ίδια την κοπέλα της οποίας τα δικαιώματα παραβιάστηκαν, είναι ενδεικτικές της ευρείας κατάρρευσης της εμπιστοσύνης προς τη δικαιοσύνη που επικρατεί σήμερα στην Κύπρο.
Αποσταθεροποιητικός παράγοντας
Συνεπώς, τι πρέπει να αλλάξει;
Δεν είμαι νομικός και δεν μπορώ να υποδείξω εδώ τη νομική μορφή που θα πρέπει να έχουν οι δομικές αλλαγές που χρειάζονται. Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο πως πρέπει να αλλάξει αμέσως το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί ο θεσμός του Γενικού Εισαγγελέα. Ο θεσμός απολαμβάνει υπερεξουσίες και ελάχιστο έλεγχο στην παρούσα μορφή του, καθιστώντας τον ως μόνιμο πιθανό αποσταθεροποιητικό παράγοντα στο δημοκρατικό πολίτευμα. Αναφέρομαι στο δικαίωμα της διακοπής οποιασδήποτε διαδικασίας για λόγους εθνικού συμφέροντος, χωρίς ουσιαστική αιτιολόγηση, έλεγχο ή περιορισμούς. Υπάρχουν νομοσχέδια αυτή τη στιγμή στη Βουλή τα οποία έχουν ως στόχο να εκσυγχρονίσουν τον θεσμό και να βελτιώσουν τη λειτουργία του. Είναι εξαιρετικά σημαντικό ο εκσυγχρονισμός του θεσμού να μην περιοριστεί μόνο στον διαχωρισμό των ρόλων του Γενικού Εισαγγελέα αλλά να βρεθεί τρόπος να ελέγχεται η εξουσία την οποία απολαμβάνει σήμερα ο θεσμός χωρίς κανέναν ουσιαστικό περιορισμό και λογοδοσία.
«Ξύπνησαν» οι πολίτες
Για τα δημοκρατικά ελλείμματα στη χώρα μας φταίει η μειωμένη και χλιαρή συμμετοχή των πολιτών στις εκλογικές διαδικασίες και στα κοινά γενικότερα;
Η μειωμένη συμμετοχή των πολιτών είναι αποτέλεσμα και όχι ο λόγος των δημοκρατικών ελλειμμάτων στην Κύπρο, ειδικά αν αναλογιστούμε πως ιστορικά η Κύπρος είχε υψηλά ποσοστά συμμετοχής στις εκλογικές διαδικασίες και πως η πτώση συμμετοχής συνταυτίζεται με τη γενικότερη κρίση εμπιστοσύνης στους θεσμούς του κράτους, τις εξάψεις διαφθοράς και τη διάβρωση των δημοκρατικών αρχών. Αξίζει να σημειώσουμε ότι τα τελευταία πέντε χρόνια υπήρξε σημαντική συμμετοχή σε ορισμένες διαδηλώσεις, μεταξύ άλλων κατά της διαφθοράς, κατά της συνεχιζόμενης γενοκτονίας στη Γάζα, υπέρ των αιτημάτων των εκπαιδευτικών, καθώς και σε σχέση με την υπόθεση του Θανάση Νικολάου. Παράλληλα, έχουν γίνει αμέτρητες μικρότερες διαμαρτυρίες την ίδια περίοδο από πολίτες, εξωκοινοβουλευτικές πολιτικές πρωτοβουλίες, οργανωμένα σύνολα, συντεχνίες, κόμματα και άλλες οργανώσεις. Επικρατεί, παρ' όλα αυτά, μία διάχυτη απογοήτευση, καθώς οι πολίτες δεν βλέπουν τη συμμετοχή τους να μεταφράζεται σε άμεσα αποτελέσματα.
Κυριαρχία της πλειοψηφίας
Πώς επηρεάζει η ιστορική εμπειρία της Κύπρου (π.χ. το κυπριακό πρόβλημα) τη συλλογική αντίληψη για τη δημοκρατία;
Η ιστορική εμπειρία της Κύπρου έχει σίγουρα επηρεάσει τις αντιλήψεις για τη δημοκρατία, αν και πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές οι αντιλήψεις αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου. Το κυπριακό πρόβλημα έχει διαδραματίσει ιστορικά αρνητικό ρόλο, όχι μόνο λόγω των πραγματικών, υλικών επιπτώσεών του αλλά και λόγω της επίδρασής του στην πολιτική κουλτούρα της Κύπρου. Μπορούμε να παρατηρήσουμε αυτή την αρνητική επίδραση σε δύο επίπεδα. Το πρώτο είναι η κυριαρχία του κυπριακού προβλήματος ως του κυρίαρχου και σημαντικότερου ζητήματος στην πολιτική μας ζωή, ένα δεδομένο το οποίο συχνά χρησιμοποιήθηκε πολιτικά τις δεκαετίες του ’80 και ’90 για να υποβαθμιστούν διάφορα κοινωνικά ζητήματα ως λιγότερο σημαντικά και, ως εκ τούτου, ως ζητήματα που δεν αξίζουν προσοχή. Αυτό ήταν αναμφισβήτητο μέρος της πολιτικής κουλτούρας στην Κυπριακή Δημοκρατία, τουλάχιστον μέχρι την ένταξή μας στην ΕΕ, και κατέστησε πολύ πιο δύσκολο για περιθωριοποιημένες ομάδες και ζητήματα στο να ενταχθούν στην πολιτική συζήτηση. Σήμερα αυτό δεν ισχύει σε τέτοιο βαθμό αλλά εξακολουθούν να υπάρχουν στιγμές όπου μια παρόμοια λογική επανεμφανίζεται στην πολιτική μας ζωή, όπως στην πρόσφατη περίπτωση του βιβλίου που συνόδευε τη φετινή Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής ή και, παλαιότερα, με την περίπτωση του ζωγράφου και καθηγητή Τέχνης Γιώργου Γαβριήλ. Πρόκειται για μία αντιδημοκρατική λογική, διότι θέτει τα εθνικά ζητήματα πάνω από βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και σε αντιπαράθεση με αυτά. Δεν αναφέρομαι εδώ απλώς στην κριτική αλλά στις προσπάθειες δίωξης ατόμων που εκφράζουν εναλλακτικές απόψεις, καθώς και στη δυσφήμιση του χαρακτήρα τους. Το δεύτερο επίπεδο είναι η εδραίωση μιας λογικής που θεωρεί τη δημοκρατία απλώς ως την κυριαρχία της πλειοψηφίας, δεδομένου ότι η σχέση πλειοψηφίας-μειοψηφίας υπήρξε αναπόσπαστο κομμάτι της εξέλιξης του Κυπριακού από τη δεκαετία του ’50 αλλά και της ίδιας της Κυπριακής Δημοκρατίας ως κράτους. Η κυριαρχία της πλειοψηφίας δεν είναι εγγενώς δημοκρατική, καθώς ενέχει τον κίνδυνο καταπίεσης πολιτικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δικαιωμάτων που είναι θεμελιώδη για τη διατήρηση του δημοκρατικού χαρακτήρα του ίδιου του κράτους. Σε μια μοντέρνα Δημοκρατία η κυριαρχία της πλειοψηφίας δεν αρκεί για να εγγυηθεί τον δημοκρατικό χαρακτήρα του κράτους. Για αυτόν τον λόγο η κυριαρχία της πλειοψηφίας πρέπει να συνδυάζεται με την προστασία ατομικών ανθρώπινων δικαιωμάτων και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, οι οποίες δεν είναι πάντα εθνικές ή θρησκευτικές.
Αυτολογοκρισία δημοσιογράφων
Πώς αξιολογείτε την ανεξαρτησία και τον πλουραλισμό των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην Κύπρο;
Βλέπουμε και εδώ μια αρνητική τάση. Η Κύπρος υποχώρησε κατά 12 θέσεις στον Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου του οργανισμού «Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα», ο οποίος αξιολογεί την ελευθερία του Τύπου παγκόσμια. Καταλαμβάνει πλέον την 77η θέση μεταξύ 180 χωρών. Ο οργανισμός αναφέρει ότι, παρόλο που η Ελευθερία του Τύπου κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα στην Κύπρο, η κυβέρνηση, η Εκκλησία και τα επιχειρηματικά συμφέροντα ασκούν ισχυρή επιρροή στα μέσα ενημέρωσης της Κύπρου. Εγείρονται ανησυχίες για το γεγονός ότι δύο από τις τέσσερις μεγαλύτερες εφημερίδες της Κύπρου είναι συνδεδεμένες με πολιτικά κόμματα. Ο οργανισμός αναφέρει επίσης ότι η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης, η έλλειψη διαφάνειας και οι άτυπες πολιτικές σχέσεις με τα μέσα ενημέρωσης έχουν οδηγήσει σε παρεμβάσεις στην συντακτική πολιτική και σε αυξανόμενη αυτολογοκρισία των δημοσιογράφων. Επισημαίνει, ακόμη, ότι το γεγονός ότι η κυβέρνηση διορίζει και το διοικητικό συμβούλιο τού δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού φορέα επηρεάζει την αντικειμενικότητα τής ενημέρωσης, ενώ αναφέρει πως τα κυπριακά μέσα ενημέρωσης έχουν καταστεί όλο και πιο ευάλωτα στις πολιτικές και επιχειρηματικές επιρροές λόγω οικονομικών πιέσεων, αδιαφανών κρατικών επιδοτήσεων και των επιχειρηματικών δεσμών των ιδιοκτητών τους, κάτι που υπονομεύει την συντακτική ανεξαρτησία και ενισχύει περαιτέρω την αυτολογοκρισία. Πρόκειται για αρνητικές εξελίξεις που επηρεάζουν άμεσα την ικανότητα των πολιτών να ενημερώνονται επαρκώς, γεγονός που με τη σειρά του επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες διαμορφώνουν τις απόψεις τους και λαμβάνουν πολιτικές αποφάσεις. Επιδεινώνει, επίσης, περαιτέρω την εμπιστοσύνη στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης και στην ικανότητά τους να παρέχουν χώρο για αντικειμενική δημόσια συζήτηση και διάλογο. Η στροφή των πολιτών προς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στην Κύπρο, αν και ακολουθεί τις διεθνείς τάσεις, αποτελεί σε κάποιο βαθμό έκφραση δυσαρέσκειας σε σχέση με τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης.
