Ένα διαμαντάκι της ορεινής επαρχίας Πάφου αποτελεί η κοινότητα της Παναγιάς, μια κοινότητα με τη δική της ιστορία και κουλτούρα που συνεχίζουν να διατηρούν οι κάτοικοι της. Η περιοχή προσφέρει μια τέλεια ευκαιρία για αγροτουρισμό στα φυσικά περίχωρα του χωριού, με το μεγαλύτερο μέρος τους να βρίσκεται εντός του δάσους της Πάφου, σε υψόμετρο 850 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Καλντερίμια και όμορφα μονοπάτια, καταστήματα, καφενέδες, εστιατόρια, εκκλησίες, όμορφο περιβάλλον, εξαιρετικό κλίμα αλλά και η Ιερά Μονή της Παναγίας Χρυσορροϊατίσσης δίνουν την ευκαιρία στον επισκέπτη να απολαύσει τις ομορφιές του χωριού. Στο μοναστήρι υπάρχει μια ενδιαφέρουσα συλλογή από εικόνες και σκεύη ενώ πραγματοποιείται ένα μεγάλο θρησκευτικό πανηγύρι κάθε χρόνο στις 14 Αυγούστου προς τιμήν της Παναγίας. Επίσης ο κάθε επισκέπτης στο χωριό μπορεί να δει και να μάθει πολλά και διάφορα για τη ζωή και το έργο του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Η κοινότητα της Παναγιάς, είναι ένα από τα μεγαλύτερα αμπελοχώρια της Κύπρου, παράγοντας ποιοτικά σταφύλια.
Παντού Μακάριος
Η Παναγιά τίμησε το σημαντικότερο τέκνο της, τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο Γ΄, με άγαλμά του που στήθηκε στο χωριό. Επίσης συντηρήθηκε το σπίτι στο οποίο γεννήθηκε, που είναι σήμερα μικρό μουσείο. Εξάλλου στη μνήμη του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου είναι αφιερωμένο και το Πολιτιστικό Κέντρο Μακαρίου που ιδρύθηκε στο χωριό τον Οκτώβριο του 1984.
Η Αναστασία Βλαδίμηρου, γραμματέας του Συνδέσμου Αποδήμων και μέλος του κ.σ. Παναγιάς ανέφερε πως ιδρύθηκε και λειτουργεί από το 1984 το Ιστορικό Πολιτιστικό Κέντρο Εθνάρχη Μακαρίου Γ΄. Ένα ίδρυμα, όπως είπε, που σκοπό έχει τη διατήρηση της μνήμης και του ονόματος του Εθνάρχη Μακαρίου. Τη διατήρηση και προβολή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και των ηθών και εθίμων του τόπου μας, την προβολή του εθνικού μας προβλήματος στο εξωτερικό μέσω των αποστολών του χορευτικού συγκροτήματος και τη συλλογή μουσειακού, αρχειακού, βιβλιογραφικού, φωτογραφικού, νομισματικού και φιλοτελικού υλικού που αναφέρεται στον αείμνηστο Εθνάρχη, αλλά και τη διοργάνωση εκθέσεων και σεμιναρίων σχετικά με τη ζωή και το έργο του Μακαρίου, καθώς και τη διατήρηση διαφόρων εκδηλώσεων αφιερωμένων στον πρώην Πρόεδρο. Σύμφωνα με την κ. Βλαδίμηρου υπάρχουν δύο μουσεία στο χωριό, τα οποία είναι αφιερωμένα στον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Πρόκειται, όπως είπε για το σπίτι της οικογένειας του Αρχιεπισκόπου και το Μουσείο του Πολιτιστικού Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου του Γ΄.
Επιστροφή στο χωριό
Η Αναστασία Βλαδίμηρου ανέφερε πως ο Σύνδεσμος Αποδήμων Παναγιάς ιδρύθηκε το 2013 με στόχο τη δημιουργία δράσεων που θα συμβάλουν στη σύσφιξη των σχέσεων των κατοίκων της περιοχής, αλλά και για τη διατήρηση των ηθών και εθίμων της περιοχής. Η κ. Βλαδίμηρου αναφέρθηκε στην αγαστή συνεργασία μεταξύ του κ.σ. Παναγιάς, του Συνδέσμου Αποδήμων αλλά και του Ιστορικού Πολιτιστικού Κέντρου Παναγιάς. Η κ. Βλαδίμηρου στρέφει τις μνήμες πριν κάποια χρόνια που η Παναγιά είχε άνω των 1.500 κατοίκων, ενώ σήμερα στην κοινότητα διαμένουν μόνο 400 κάτοικοι. Στην κοινότητα, όπως είπε, λειτουργεί το δημοτικό σχολείο που κινδύνευσε στο παρελθόν να κλείσει και σ’ αυτό φοιτούν 24 μαθητές. Σήμερα, συνέχισε, διαμένουν και νεαρά ζευγάρια που έχουν επιστρέψει στην κοινότητα λόγω και των υψηλών ενοικίων στην Πάφο. Πρόσφατα, συνέχισε η κ. Βλαδίμηρου, ο ΠτΔ στο πλαίσιο της επίσκεψής του στην Πάφο ανακοίνωσε πως εντός του 2026 ολοκληρώνεται ο Αστυνομικός Σταθμός Παναγιάς, έργο που παρέμενε ημιτελές από το 2014. Στην Παναγιά είπε η κ. Βλαδίμηρου υπάρχει αστυνομικός σταθμός ο οποίος είναι ωστόσο επανδρωμένος με έναν αστυνομικό. Θα πρέπει, συνέχισε, να υπάρχει ενίσχυση της επάνδρωσης λόγω του ότι στην κοινότητα που γειτνιάζει με το δάσος της Πάφου γίνονται ατυχήματα ενώ πολλοί είναι αυτοί που χάνουν τον προσανατολισμό τους. Επίσης συνέχισε, ο κ. Χριστοδουλίδης ανακοίνωσε και την ενίσχυση του Κέντρου Υγείας της Παναγιάς με ασθενοφόρο με σκοπό να καλύπτει τις κοινότητες της περιοχής. Ακολούθως αναφέρθηκε και στο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι της κοινότητας για τις τραπεζικές συνδιαλλαγές τους με αποτέλεσμα να αναγκάζονταν να μεταβαίνουν στο Πολέμι. Τώρα, ωστόσο, όπως είπε, εγκρίθηκε και αναμένεται η τοποθέτηση μηχανής ΑΤΜ.
Δράσεις του συνδέσμου
Η κ. Βλαδίμηρου ερωτηθείσα σχετικά ανέφερε πως ο Σύνδεσμος Αποδήμων Παναγιάς διοργανώνει πολλές δράσεις. Ενδεικτικά είπε πως στις 13 Αυγούστου ημέρα γέννησης του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου ο Σύνδεσμος Αποδήμων με τη στήριξη του κ.σ. και του Πολιτιστικού Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου διοργανώνουν πολιτιστικό αφιέρωμα στη μνήμη του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Η εκδήλωση που αποτελεί φιλολογικό μνημόσυνο στέφεται με επιτυχία και αυτή περιλαμβάνει καλλιτεχνικό πρόγραμμα. Πρόκειται ανέφερε χαρακτηριστικά για πολύ υψηλού επιπέδου πολιτιστική εκδήλωση. Στις 15 Αυγούστου διοργανώνεται με τη συνεργασία όλων των φορέων το φεστιβάλ της κοινότητας, ενώ περί τα μέσα Σεπτεμβρίου διοργανώνεται το παραδοσιακό φεστιβάλ του τρύγου.
Πέρσι από μόνοι τους οι φορείς της Παναγιάς πρόσθεσε, διοργάνωσαν χριστουγεννιάτικο χωριό που σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Φέτος συνέχισε, η κοινότητα αναμένεται να διοργανώσει εκ νέου χριστουγεννιάτικο χωριό. Το Πάσχα πάλι διοργανώνεται γιορτή με πασχαλινά παιχνίδια με τη συμβολή όλων των φορέων. Επίσης στις 19 Ιανουαρίου διοργανώνεται η πορεία του Μακαρίου. Επίσης η κοινότητα, όπως είπε, διαθέτει ένα μοναδικό μονοπάτι της φύσης με την ονομασία «Βουνί Παναγιάς» το οποίο ξεκινάει από την πλατεία του χωριού και απαιτεί πεζοπορία τριών ωρών μέχρι το τέρμα του. Το μονοπάτι της φύσης το επισκέπτονται καθημερινά λάτρεις της φύσης και πολλοί περιπατητές, ντόπιοι και ξένοι.
Ο καλός Σεπτέμβρης
Στο μεταξύ τη διαδικασία του τρύγου είχαν την ευκαιρία να ζήσουν από κοντά ντόπιοι και ξένοι που επισκέφτηκαν το 5ο Φεστιβάλ Τρύγου Παναγιάς, που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 14 Σεπτεμβρίου 2025, στην πλατεία του κοινοτικού συμβουλίου Παναγιάς στην Πάφο. Ο Σεπτέμβριος ως μήνας του τρύγου αποτελεί μήνα γιορτής για την Παναγιά της επαρχίας Πάφου που γιόρτασε τον τρύγο και όλα τα παράγωγα από σταφύλι με ένα μοναδικό παραδοσιακό φεστιβάλ που διοργανώνει φέτος για 5η χρονιά. Οι εκδηλώσεις αναδεικνύουν την πλούσια κληρονομιά μας, αλλά και τους ανθρώπους αυτού του τόπου, ανέφερε στον «Π» ο πρόεδρος του κ.σ. Παναγιάς Σάββας Νικολάου. Το φεστιβάλ, που διοργανώθηκε από το κοινοτικό συμβούλιο Παναγιάς, τον Σύνδεσμο Αποδήμων και το Ιστορικό Πολιτιστικό Κέντρο Παναγιάς, περιλάμβανε τρύγο σε αμπελώνα εντός του χωριού, πάτημα σταφυλιών, παραδοσιακούς χορούς, καθώς και περίπτερα με παραδοσιακά προϊόντα, φαγητό και ποτό, σύμφωνα με τον κοινοτάρχη Σάββα Νικολάου. Ο κ. Νικολάου ανέφερε πως η μετάβαση στον αμπελώνα για τον τρύγο και το μάζεμα των σταφυλιών γίνεται κάθε φορά, όπως έγινε και φέτος, με συνοδεία μουσικής και με τρία χαριτωμένα γαϊδουράκια που μετέφεραν κοφίνια για την τοποθέτηση των σταφυλιών. Η διαδρομή ξεκίνησε από την πλατεία του χωριού και μέσα από τα δρομάκια της Παναγιάς όλοι οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να φτάσουν στον αμπελώνα και να μαζέψουν σταφύλια, τα οποία τοποθέτησαν στα κοφίνια.
Το παρών του σε αυτή την παραδοσιακή γιορτή της Παναγιάς, του 5ου Φεστιβάλ Τρύγου, έδωσε ο υφυπουργός Τουρισμού, Κώστας Κουμής, ο οποίος επιδόθηκε και στο μάζεμα του σταφυλιού από τους αμπελώνες της Παναγιάς, δηλώνοντας ταυτόχρονα πως το φεστιβάλ αποτελεί μια ευκαιρία για ντόπιους και ξένους να γνωρίσουν την αυθεντική Κύπρο, όπως είπε ο κοινοτάρχης. Επίσης παρέστησαν ο διευθυντής του Υπουργείου Γεωργίας Ανδρέας Γρηγορίου, ο επίτροπος Ορεινών Κοινοτήτων Χαράλαμπος Χριστοφίνας, ο πρόεδρος του ΕΟΑ Πάφου Χαράλαμπος Πιττοκοπίτης και πλήθος κόσμου.
Το φετινό φεστιβάλ, συνέχισε ο κ. Νικολάου, αναδεικνύει τις πρωτοβουλίες που λαμβάνονται από το κοινοτικό συμβούλιο Παναγιάς και άλλους φορείς της κοινότητας για να αναδείξουν αυτή τη δραστηριότητα του χωριού.
Χρειάζονται στήριξη
Ο Σάββας Νικολάου, πρόεδρος του κ.σ. Παναγιάς, ανέφερε πως η κοινότητα Παναγιάς εκτός από το ιστορικό κομμάτι, αναδεικνύει και αυτό το γεωργικό κομμάτι, το αμπέλι, το σταφύλι και τα παράγωγα του σταφυλιού, κρασί, ζιβανία κ.λπ. Αυτή η εκδήλωση, συνέχισε, αποτελεί μια προσπάθεια «για να αναδείξουμε τη διαδικασία του τρυγητού σε αμπελώνα, να δουν ξένοι και ντόπιοι επισκέπτες, να μαθαίνουν οι μικρότεροι και να θυμούνται οι παλαιότεροι τις διαδικασίες που γίνονταν παλιά». Ακολούθως ευχαρίστησε θερμά το Υφυπουργείο Τουρισμού και ιδιαίτερα τον υφυπουργό Κώστα Κουμή που στηρίζει αυτή την προσπάθεια, το Υπουργείο Γεωργίας που είναι πάντα δίπλα τους και τον επίτροπο Ορεινών Κοινοτήτων. «Αν και αυτές οι προσπάθειές μας στηρίζονται», εντούτοις συνέχισε, «θέλουμε περισσότερη στήριξη σε αυτά τα δρώμενα γιατί είναι αυτά που θα κρατήσουν τα απομακρυσμένα χωριά μας ζωντανά και αυτά θα συνεχίσουν να κρατούν τον πολιτισμό μας, να θυμούμαστε πώς γίνονται οι παλιές διαδικασίες στα χωριά μας και να φέρουμε τον τουρισμό πιο κοντά στην ύπαιθρο», είπε ο κ. Νικολάου. Στην πλατεία του κοινοτικού συμβουλίου ακολούθησε, όπως είπε ο κοινοτάρχης το πάτημα των σταφυλιών. Το πρόγραμμα περιλάμβανε παραδοσιακούς χορούς κυπριακούς και νησιώτικους, ενώ στο κέντρο της πλατείας της Παναγιάς στήθηκαν περίπτερα με παραδοσιακά προϊόντα, φαγητό και ποτό. Προσφέρθηκε επίσης σταφύλι, κρασί και παλουζές. Το καλλιτεχνικό μέρος του φεστιβάλ ανέλαβαν η Άντρη Καραντώνη στο τραγούδι και το μουσικό σχήμα του Μιχάλη Χατζημιχαήλ. Η είσοδος ήταν δωρεάν και προσφέρθηκαν στους επισκέπτες σταφύλι, κρασί και παλουζές, όπως γίνεται πάντοτε κατέληξε.
Το χωριό
Σε επίσημους χάρτες και σε άλλες καταγραφές το χωριό ανευρίσκεται ως Πάνω Παναγιά, αν και δεν υπάρχει χωριό Κάτω Παναγιά (συνεπώς ο χαρακτηρισμός του ως Πάνω Παναγιά αποτελεί πλεονασμό και, πέρα από τις επίσημες καταγραφές, δεν χρησιμοποιείται). Παλαιότερα υφίστατο και άλλος μικρός οικισμός, με την ονομασία Κάτω Παναγιά, κτισμένος στην ανατολική όχθη του ποταμού της Έζουσας στην επαρχία Πάφου επίσης, αλλά αυτός εγκαταλείφθηκε κατά τη δεκαετία του 1930 και δεν υφίσταται πλέον. Στην περιοχή της Παναγιάς υφίστατο, κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, φέουδο (έπαυλη) με την ονομασία Casa Nostra Donna (δηλαδή της Παναγίας). Ο ντε Μας Λατρί δίνει την πληροφορία ότι η έπαυλη Nostra Donna υπαγόταν στο διαμέρισμα (bailliage) της Αλεξανδρέττας. Ο Ν. Κληρίδης αναφέρει ότι στο χωριό Κάτω Παναγιά υπήρχαν πολλοί υλοτόμοι που ασχολούνταν με την εκκοπή και κατεργασία δασικών δέντρων. Γι’ αυτό και σώζεται στην περιοχή το τοπωνύμιο «Πελεκανιάκα». Κατά τον Άντρο Παυλίδη, η ονομασία του χωριού πιθανώς να είναι αρχαία ελληνική, από τη λέξη αγυιά (=δρόμος, οδός), οπότε (Π)άνω Αγυιά - Παναγιά. Το χωριό είχε διάφορες υπηρεσίες από τις αρχές του 20ού αιώνα (όπως αστυνομικό σταθμό από το 1905).
