Στις 8 Αυγούστου τέθηκε σε πλήρη εφαρμογή ο ευρωπαϊκός νόμος για την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης (EMFA), μία νομοθετική πράξη που φιλοδοξεί να θεμελιώσει τη δημοσιογραφική ανεξαρτησία για την ενίσχυση της πολυμορφίας και ποικιλομορφίας και την ορθή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς υπηρεσιών Μέσων Ενημέρωσης, χωρίς άλλους περιορισμούς, πέραν από αυτούς που απορρέουν από το δίκαιο της ΕΕ.
Οι κυριότεροι στόχοι του EMFA είναι η προστασία της ελευθερίας της έκφρασης, η ανεξαρτησία της δημοσιογραφικής εργασίας και η διαφάνεια, τόσο στη λειτουργία όσο και στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των ΜΜΕ. Η νέα νομοθεσία επιδιώκει να δημιουργήσει ένα ασφαλές περιβάλλον για τους δημοσιογράφους και τους επαγγελματίες των ΜΜΕ, προστατεύοντάς τους από πολιτικές ή οικονομικές παρεμβάσεις. Ωστόσο, στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας, ο Κανονισμός περιλαμβάνει και ορισμένα μελανά σημεία που δίνουν τη δυνατότητα παρακολουθήσεων των δημοσιογράφων για λόγους «δημοσίου συμφέροντος».
Ο EMFA, ως ευρωπαϊκός Κανονισμός, εφαρμόζεται άμεσα σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, χωρίς να απαιτείται εθνική προσαρμογή ή ψήφιση. Αυτό σημαίνει ότι οι διατάξεις του δεν αποτελούν γενικές κατευθυντήριες γραμμές, αλλά δεσμευτικούς κανόνες που αλλάζουν τη λειτουργία των ΜΜΕ σε ευρωπαϊκό επίπεδο από την πρώτη κιόλας ημέρα εφαρμογής τους.
Προστασία των πηγών
Στο επίκεντρο του EMFA βρίσκεται η ρητή και νομικά δεσμευτική κατοχύρωση της προστασίας των δημοσιογραφικών πηγών ή και πληροφοριών που συλλέγουν οι συντάκτες. Όπως αναφέρεται, οι πηγές ισοδυναμούν με «πρώτες ύλες» για τους δημοσιογράφους και αποτελούν τη βάση για την παραγωγή περιεχομένου Μέσων Ενημέρωσης. Ως εκ τούτου, είναι ζωτικής σημασίας να προστατευθεί η δυνατότητα των δημοσιογράφων να συλλέγουν, να ελέγχουν και να αναλύουν πληροφορίες, ιδίως πληροφορίες που διαβιβάζονται ή κοινοποιούνται εμπιστευτικά (off the record).
Ιδιοκτησιακή διαφάνεια
Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται και στη διαφάνεια, καθώς οι πολίτες θα μπορούν να γνωρίζουν με σαφήνεια ποιοι είναι οι ιδιοκτήτες των Μέσων που παρακολουθούν, ποια συμφέροντα εκπροσωπούν και από πού χρηματοδοτούνται. Ειδικότερα, πλέον τα ΜΜΕ οφείλουν να γνωστοποιούν σε ηλεκτρονική μορφή το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς. Αυτή η ρύθμιση είναι απαραίτητη προκειμένου οι αναγνώστες να μπορούν να κατανοούν και να ζητούν πληροφορίες σχετικά με δυνητικές συγκρούσεις συμφερόντων, μεταξύ άλλων, όταν οι ιδιοκτήτες Μέσων Ενημέρωσης είναι πολιτικά εκτεθειμένοι.
Εκτενής αναφορά γίνεται και για τις κρατικές οικονομικές ενισχύσεις προς τα δημόσια ΜΜΕ, όπου θα πρέπει να ακολουθούνται διαφανείς διαδικασίες. Η στήριξη αυτή δεν θα πρέπει να εξαρτάται από τις εκάστοτε πολιτικές διαθέσεις, αλλά να διασφαλίζεται σε πολυετή βάση, ούτως ώστε οι δημόσιοι ραδιοτηλεοπτικοί φορείς να μπορούν να υπηρετούν τον ρόλο τους απερίσπαστα, χωρίς την απειλή ότι ο προϋπολογισμός θα χρησιμοποιηθεί ως μοχλός πίεσης ή μέσο χειραγώγησης της ενημέρωσης.
«Παράθυρο» στις παρακολουθήσεις
Είναι πασιφανές πως ο EMFA περιέχει πολλά θετικά στοιχεία που θωρακίζουν την ελευθερία του λόγου και θέτουν ασπίδα στα δικαιώματα των δημοσιογράφων. Την ίδια ώρα, όμως, υπάρχουν σημεία που δίνουν το δικαίωμα στα κράτη μέλη να παρακολουθούν τους δημοσιογράφους και οικεία τους πρόσωπα. Αυτό το σημείο είχε δημιουργήσει θύελλα αντιδράσεων από οργανώσεις και πολιτικούς φορείς κατά τις συζητήσεις διαμόρφωσης του Κανονισμού. Η πίεση αυτή επέφερε τη λείανση του άνωθεν σημείου, επιφέροντας την προσθήκη δικαστικών Αρχών, χωρίς ωστόσο να αφαιρεθεί στην ολότητά του.
Όπως τονίζουν αναλυτές, ο Κανονισμός περιέχει ασαφείς διατυπώσεις και κενά (loopholes), αφού επιτρέπει την πρόσβαση σε συνομιλίες δημοσιογράφων και του περίγυρού τους, όταν επικαλείται κάποια κυβέρνηση «δημόσιο συμφέρον».
Πιο συγκεκριμένα, ο Κανονισμός τονίζει πως τα κράτη μέλη έχουν το δικαίωμα να αναπτύξουν «παρεμβατικό λογισμικό παρακολούθησης», το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε έρευνες για ποινικά αδικήματα, που ενδέχεται να επιφέρουν φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών. Για την ανάπτυξη της παρακολούθησης, πρέπει να πληρούνται ταυτόχρονα κριτήρια, όπως η μη ύπαρξη λιγότερου περιοριστικού μέτρου, η εξατομικευμένη εκτίμηση όλων των κρίσιμων περιστάσεων, αλλά και η απόφαση δικαστηρίου, όπου αυτή μπορεί να γίνει και σε μεταγενέστερο στάδιο. Με άλλα λόγια, ενδέχεται να προκύψουν παρακολουθήσεις χωρίς εκ των προτέρων απόφαση δικαστηρίου που στη συνέχεια οι αρμόδιες Αρχές θα τις κηρύξουν άκυρες,
Στην πράξη, οι όροι αυτοί αφήνουν χώρο για υποκειμενική ερμηνεία και πολιτικές σκοπιμότητες. Η πρόσφατη εμπειρία σε αρκετά κράτη μέλη, κυρίως σε Νότο και Ανατολή, έχει δείξει ότι έννοιες όπως «δημόσιο συμφέρον» ή «σοβαρό έγκλημα» μπορούν να χρησιμοποιηθούν με ελαστικά κριτήρια, θέτοντας εν αμφιβόλω, τόσο την ελευθερία του Τύπου όσο και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Υπερεθνικό Συμβούλιο
Μία άλλη τομή του EMFA είναι η δημιουργία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Υπηρεσιών Μέσων Ενημέρωσης (ΕΣΥΜΕ). Το ΕΣΥΜΕ θα είναι ένας ανεξάρτητος φορέας που θα φέρνει κοντά όλες τις εθνικές ρυθμιστικές Αρχές, εξασφαλίζοντας ενιαία εφαρμογή των κανόνων για τα ΜΜΕ σε όλη την ΕΕ. Το εν λόγω Συμβούλιο επιδιώκει να διαφυλάξει την ελευθερία του Τύπου, όχι με βάση τα συμφέροντα κάθε κυβέρνησης αλλά με ενιαία ευρωπαϊκά πρότυπα, και θα λειτουργεί ως αντίβαρο σε ενδεχόμενες εθνικές αυθαιρεσίες. Θα αποτελείται από έναν εκπρόσωπο κάθε κράτους μέλους, με δυνατότητα συμμετοχής εμπειρογνωμόνων και παρατηρητών, ενώ θα λαμβάνει αποφάσεις με πλειοψηφία δύο τρίτων.
Γραμμή άμυνας
Στο στόχαστρο του EMFA μπαίνουν και οι κολοσσοί του διαδικτύου, οι λεγόμενες «πολύ μεγάλες επιγραμμικές πλατφόρμες υπηρεσιών» (Amazon, Booking, Facebook, TikTok κ.λπ.), που μέχρι σήμερα μπορούσαν να περιορίσουν την απήχηση περιεχομένου από MME. Ο Κανονισμός βάζει φρένο σε αυτή την πρακτική, απαιτώντας από τις πλατφόρμες να σέβονται την ελευθερία της έκφρασης και να μην μπλοκάρουν αδικαιολόγητα τη διανομή ειδήσεων.
Η ΕΕ ζητά να ανοίξει μόνιμος δίαυλος επικοινωνίας ανάμεσα στις πλατφόρμες και τα ΜΜΕ. Αν ο διάλογος αυτός κολλήσει, τότε το ΕΣΥΜΕ θα έχει τον τελευταίο λόγο, προτείνοντας μέτρα ή καταθέτοντας επίσημη γνώμη προς την Κομισιόν για την επίλυση της διαμάχης.
Στο νέο πλαίσιο, κάθε φορά που μία πλατφόρμα θελήσει να «κατεβάσει» ή να περιορίσει την προβολή περιεχομένου από ένα ΜΜΕ, θα πρέπει πρώτα να το αιτιολογήσει. Το Μέσο θα έχει στη διάθεσή του 24 ώρες για να απαντήσει και να υπερασπιστεί το περιεχόμενό του πριν επιβληθεί ο οποιοσδήποτε περιορισμός.
Ανεξάρτητα ΜΜΕ
Κατά την ημέρα εφαρμογής του νέου νομοθετικού πλαισίου, ο επίτροπος για τη Δημοκρατία, τη Δικαιοσύνη και το Κράτος Δικαίου, Μάικλ ΜακΓκραθ, υπογράμμισε τον ρόλο που καλούνται να παίξουν τα ανεξάρτητα Μέσα στη διατήρηση της δημοκρατίας, χαρακτηρίζοντάς τα ως τη ραχοκοκαλιά κάθε δημοκρατίας. Εξήγησε ότι, με την ενεργοποίηση της Ευρωπαϊκής Πράξης για την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης, δημοσιογράφοι και οργανισμοί ενημέρωσης σε ολόκληρη την Ένωση αποκτούν για πρώτη φορά εκτεταμένες θεσμικές διασφαλίσεις. Όπως είπε, αυτές οι αλλαγές δεν αφορούν μόνο τον κλάδο, αλλά και το κοινό, που «μπορεί πλέον να εμπιστεύεται ότι οι ειδήσεις που λαμβάνει βασίζονται στα γεγονότα και όχι σε επιχειρηματικές ή πολιτικές σκοπιμότητες».
