Η Σουηδία λειτουργεί για την Κύπρο ως κοινωνία πρότυπο. Ακόμα κι εκεί, όμως, ο αγώνας για ισότητα δεν έχει τελειώσει. Από τη Λευκωσία και το βήμα της εκδήλωσης «Women’s Economic Empowerment» που συνδιοργάνωσαν η Women Act Cyprus και η πρεσβεία της Σουηδίας, η Lise Tamm, γενική διευθύντρια της Σουηδικής Υπηρεσίας Ισότητας των Φύλων, πρώην ανώτατη εισαγγελέας στη Μονάδα κατά του Οργανωμένου Εγκλήματος και δικηγόρος στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο το 2022-23, τιμημένη ως «Σουηδέζα της Χρονιάς» το 2024, μίλησε στον «Π» με καθαρό λόγο για ό,τι πραγματικά μετακινεί τον δείκτη της ισότητας: Σχεδιασμός πρόνοιας που επιτρέπει στις γυναίκες να εργάζονται, νόμοι που αλλάζουν τα κοινωνικά πρότυπα και συζητήσεις με αγόρια και άνδρες που αρχίζουν νωρίς και δεν σταματούν ποτέ.
«Είμαστε από τις καλύτερες χώρες στην ισότητα των φύλων», λέει, «και χάρη σ' αυτό η ζωή είναι καλύτερη για όλους». Αναφέρεται στο «χρυσό» πρότυπο που οι Σουηδοί χρησιμοποιούν μεταφορικά για τη σκανδιναβική παράδοση στην εμπιστοσύνη, στην ισότητα, στην κοινωνική πρόνοια και στη δημοκρατία. Η ισότητα είναι ενσωματωμένη στο Σύνταγμα, στους θεσμούς και κυρίως στις καθημερινές επιλογές. Δεν προέκυψε τυχαία. Όπως θυμίζει, γυναικεία κινήματα και ΜΚΟ πίεσαν επί δεκαετίες, ενώ κόμματα από όλο το φάσμα και τα συνδικάτα κάθισαν στο ίδιο τραπέζι και πέρασαν μεταρρυθμίσεις. Πολιτικές όπως η κρατική φροντίδα παιδιών και ηλικιωμένων, έκαναν ρεαλιστική την εργασία των γυναικών. Η ατομική φορολόγηση και η γεναιόδωρη γονική άδεια επέβαλαν πολιτισμική αλλαγή στο σπίτι. «Αν δεν εργάζεσαι δεν έχεις δικό σου εισόδημα. Ποτέ δεν θα έχεις ισότητα. Η οικονομική ανεξαρτησία είναι κρίσιμη».
Ο νόμος αλλάζει κουλτούρα
Ο νόμος είναι ο άλλος μοχλός. Από τη θέση της εισαγγελέως, η Lise Tamm είδε διατάξει να αλλάζουν συμπεριφορές. Η «στροφή στη ζήτηση» - για παράδειγμα στην πορνεία, όπου ποινικοποίησαν την αναζήτηση της πορνείας και όχι τους σεξεργάτες-, «ήταν καθοριστική γιατί μείωσε την προσφορά της». Ο ορισμός του βιασμού με βάση τη συναίνεση έκανε το όριο απολύτως σαφές: «Αν δεν συναινούν και οι δύο, είναι βιασμός». Δεν μιλά θεωρητικά. Έχει χειριστεί υποθέσεις εμπορίας ανθρώπων «που δεν ξεχνάς ποτέ» και επιμένει στο μάθημα που δίνουν. Πρόληψη εγκλήματος και πρόληψη βίας πρέπει να πάνε μαζί, γιατί η βία γεννά έγκλημα.
Στην υπηρεσία που διευθύνει, η αποστολή είναι γυναίκες και άνδρες να μπορούν εξίσου να διαμορφώνουν την κοινωνία και τη ζωή τους: Οικονομική ισότητα, εκπαίδευση, υγεία, δίκαιη κατανομή της απλήρωτης φροντίδας, θετική επιρροή, τερματισμός της ανδρικής βίας κατά των γυναικών. Στηρίζει την ενσωμάτωση της διάστασης φύλου σε όλο τον δημόσιο τομέα και χρηματοδοτεί οργανώσεις για την πρόληψη της βίας και τη γυναικεία συμμετοχή.
Δεν είναι όλα ρόδινα
Παρά την πρόοδο, υπάρχουν ακόμη δυσκολίες. Το σουηδικό εθνικό Κοινοβούλιο έχει προσαρμόσει λίστες «φερμουάρ» με εναλλαγή ανδρών και γυναικών σε θέσεις συμβουλίων και επιτροπών. Στον ιδιωτικό τομέα, οι γυναίκες συχνά περιορίζονται σε θέσεις διαχείρισης ανθρώπινου δυναμικού, ενώ οι πολυεθνικές μένουν ανδροκρατούμενες στην κορυφή. Η αγορά εργασίας είναι έντονα διαχωρισμένη: Οι γυναίκες συσσωρεύονται σε υγεία και εκπαίδευση, ενώ οι άνδρες κυριαρχούν σε θέσεις STEM και τεχνικά επαγγέλματα. «Δεν είναι 'γυναικείο' να είσαι νοσηλευτής. Είναι ανθρώπινο», σημειώνει. Η λύση δεν είναι μία ποσόστωση, αλλά ένα πλέγμα κινήτρων, δικτύων και προτύπων, μαζί με προστατευτικούς νόμους εκεί όπου έχει σημασία να εφαρμοστούν.
Άντρες πρότυπα
Η αλλαγή επιταχύνεται όταν οι άνθρωποι τη βλέπουν και συμμετέχουν. Η κ. Tamm θέλει ορατά πρότυπα να βγουν μπροστά. Άνδρες που είναι παρόντες στο σπίτι, μαγειρεύουν και μοιράζονται τη φροντίδα, ώστε τα αγόρια να μαθαίνουν νωρίς ότι η ενσυναίσθηση και η ευθύνη είναι ανθρώπινες αρετές. Τα δίκτυα εμποδίζουν τις μειονότητες να απομονωθούν: «Ενωθείτε, γυναίκες ξυλουργοί», λέει, και στους θηλυκοκρατούμενους κλάδους «HEED» οι άνδρες χρειάζονται επίσης στήριξη. Με συνδικάτα και χώρους εργασίας να στηρίζουν αυτά τα δίκτυα, οι γυναίκες μένουν και προοδεύουν σε STEM και τεχνικά επαγγέλματα, οι άνδρες μένουν στη φροντίδα και ο κανόνας μετακινείται σταθερά προς την πραγματική ισότητα.
Ενδοοικογενειακή βία και κατάρτιση
Το σκληρότερο κομμάτι και το σημείο που τα συστήματα ακόμη αποτυγχάνουν είναι η βία. Η Σουηδία καταγράφει 12-15 γυναικοκτονίες τον χρόνο από συντρόφους ή πρώην συζύγους, ένας αριθμός πεισματικά σταθερός. Πολλές ήταν προβλέψιμες. Σε αρκετά προπτυχιακά προγράμματα σπουδών, η εκπαίδευση για την ανδρική βία κατά των γυναικών είναι ήδη υποχρεωτική, από φυσικοθεραπευτές και νομικούς μέχρι γιατρούς, νοσηλευτές, ψυχολόγους, οδοντιάτρους και κοινωνικούς λειτουργούς. Η δικαστική κουλτούρα μπορεί να μεταβληθεί επίσης. Αφού η υπηρεσία της Lise Tamm ανέλυσε αποφάσεις επιμέλειας που έδιναν κηδεμονία σε βίαιους πατέρες, άρχισαν να προσφέρουν διαδικτυακή κατάρτιση σε δικαστές. Μόνο τότε άρχισε να αλλάζει η προσέγγισή τους.
«Πρέπει να ξεκινήσουμε από το νηπιαγωγείο», λέει, όπου η ενσυναίσθηση διδάσκεται στα αγόρια ως ανθρώπινη, όχι 'γυναικεία', και οι εκπαιδευτικοί σταματούν να λένε στα παιδιά να 'καταπίνουν τα δάκρυά τους'. Αν οι άνδρες καταλάβουν τι κερδίζουν - στενότερη σχέση με τα παιδιά τους, καλύτερη ψυχική υγεία, πλουσιότερη κοινωνική ζωή- η ισότητα παύει να ακούγεται ως απώλεια. «Να βγουν μπροστά οι καλοί άνδρες», προσθέτει. «Δείξτε στα αγόρια πώς φαίνεται αυτό. Στηρίξτε τους νέους πατέρες με μέτρα που βοηθούν: Υποχρεωτικοί μήνες γονικής άδειας και προσιτή παιδική φροντίδα».
Η Κύπρος μπορεί
Η Κύπρος, εάν επιμένει, μπορεί να κινηθεί ταχύτερα απ’ όσο πιστεύουμε. Κατά την επίσκεψή της συνάντησε την επίτροπο Ισότητας των Φύλων καθώς και το Συμβούλιο Εθνικού Μηχανισμού για τα Δικαιώματα της Γυναίκας. Η «μετάφραση» από τη σουηδική πρακτική στην κυπριακή πραγματικότητα είναι πιο άμεση απ’ όσο φαίνεται. Οι χώροι εργασίας μπορούν να γίνουν μέρος του δικτύου ασφαλείας, αντιμετωπίζοντας την ενδοοικογενειακή βία όπως την υγεία και την ασφάλεια, εκπαιδεύοντας προϊσταμένους στο πώς ρωτούν, ανταποκρίνονται και παραπέμπουν, και κάνοντας ρουτίνα όσα «συνήθως δεν λέγονται». Δικαστήρια, Αστυνομία και κοινωνικές υπηρεσίες μπορούν να εκπαιδευτούν να βλέπουν τον ήδη υπαρκτό κίνδυνο. Τα πανεπιστήμια μπορούν να εντάξουν οριζόντια τη γνώση για την έμφυλη βία σε όλα τα προγράμματα. Στις αφίσες, στις αίθουσες, στα πάνελ πρέπει να γίνει ουσιαστική παρέμβαση ώστε οι γυναίκες να αποκτήσουν ίση εκπροσώπηση.
Ο αγώνας για πραγματική δημοκρατία
Μια οικονομία που ανταμείβει άνισα και τραβά περισσότερους άνδρες στα χρηματοοικονομικά, είναι δομικά άνιση. Όμως, το δημοκρατικό επιχείρημα για την ισότητα είναι αδιαπραγμάτευτο. «Αν δεν έχεις ισότητα των φύλων, δεν έχεις πραγματική δημοκρατία». Η δουλειά είναι σταδιακή και συχνά κουραστική. Τα κέρδη της Σουηδίας χτίστηκαν επί δεκαετίες από θεσμούς σχεδιασμένους να επιμένουν στην πορεία. Γι’ αυτό υπάρχει η Σουηδική Υπηρεσία Ισότητας των Φύλων.
Στη Λευκωσία, μέσα σε ένα πρόγραμμα αφιερωμένο στην οικονομική ενδυνάμωση των γυναικών και την ανάπτυξη, η Lise Tamm το συμπύκνωσε σε κάτι απλό. «Ξεκινήστε νωρίς. Νομοθετήστε εκεί που μετρά. Κάντε τη βία συζητήσιμη. Αλλάξτε την εργασία έτσι ώστε οι πατέρες να αναλαμβάνουν τη φροντίδα των παιδιών και μη δεχτείτε ποτέ την ατιμωρησία».
«Η ισότητα δεν είναι χάρη προς τις γυναίκες. Είναι ο τρόπος με τον οποίο μια χώρα αξιοποιεί όλο το ταλέντο της και ο τρόπος με τον οποίο μια δημοκρατία κρατά την υπόσχεσή της».
