Του Αντώνη Αντωνίου*
Πριν το 1957: Στα μέσα του 1950 οι Βρετανοί αποικιοκράτες είχαν μεγάλα σχέδια για την ανάπτυξη της Αγγλικής Σχολής (ΑΣ). Ήδη από τον Μάρτιο του 1955 ο κυβερνήτης Armitage εγείρει θέμα για ίδρυση ΑΣ για κορίτσια (κάτι που θα υλοποιηθεί δύο χρόνια αργότερα). Με τον ερχομό του νέου διευθυντή Griffin του ανατίθεται το καθήκον να ετοιμάσει και να υποβάλει αναπτυξιακό πρόγραμμα, κάτι που υλοποιεί σε σύντομο χρονικό διάστημα (Μάρτης 1956). Ένα μεγαλεπήβολο, λεπτομερές και πλήρως κοστολογημένο σχέδιο: νέα οικοτροφεία, εργαστήρια επιστήμης, γυμναστήριο, βιβλιοθήκη και δημιουργία πισίνας.
Αυτά, ανάμεσα σε πολλά άλλα, δείχνει πώς αντίκριζαν οι Βρετανοί την ΑΣ: το κόσμημα στο στέμμα του εκπαιδευτικού συστήματος της αποικίας. Προγραμμάτιζαν τις επενδύσεις τους με μακροχρόνιο ορίζοντα.
Η ΑΣ εμφανίζεται και στα πρώτα σχέδια λύσης του Κυπριακού. Στις συνταγματικές προτάσεις Ράτκλιφ (Δεκέμβρης 1956) προτείνεται η δημιουργία συμβουλίου διακοινοτικής εκπαίδευσης στο οποίο θα υπάγεται η ΑΣ (μαζί με το Διδασκαλικό Κολέγιο και το Τεχνολογικό Ινστιτούτο) και από το οποίο θα χρηματοδοτείται.
Μετά το 1957: Η τροποποίηση του περί ΑΣ Νόμου το 1957, η μερική αυτονόμηση της ΑΣ και ο επακόλουθος διορισμός του νέου (διευρυμένου) Διαχειριστικού Συμβουλίου (ΔΣ) σηματοδοτεί την απαρχή της μεταβατικής περιόδου[1]. Σταμάτησε η συμμετοχή των τεχνοκρατών του Γραφείου Παιδείας στη διοίκηση της ΑΣ, είχαμε αυξημένες εξουσίες του ΔΣ, συμμετοχή αποφοίτων και ενισχυμένο ρόλο του διευθυντή (και με έναν διευθυντή σαν τον Griffin γινόταν de facto κυρίαρχος ο ρόλος).
Ο διευθυντής Griffin έβλεπε την ανάγκη για απογαλακτισμό της ΑΣ από την αποικιακή διοίκηση (ιδιαίτερα τώρα που θα αντικαθίστατο ο Harding με έναν «φιλελεύθερο» κυβερνήτη). Αυξήθηκαν σταδιακά τα δίδακτρα και τα τέλη οικοτροφείου για να καλυφτούν τα ελλείμματα και αν ήταν δυνατόν να δημιουργηθούν εφεδρικά ταμεία για μελλοντική ανάπτυξη. Αυτό συνιστούσε άλλο βήμα σε μια μεταβατική περίοδο όπου σιωπηρά αναθεωρούνταν οι στόχοι και σταδιακά άλλαζε ο χαρακτήρας της ΑΣ.
Το δύσκολο 1958
Ο διευθυντής, μέχρι το 1958, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο κατάφερνε να ελέγξει τη σχολή. Είχε άριστες σχέσεις με το προσωπικό και στηρίχτηκε επίσης πολύ στους Βρετανούς εκπαιδευτικούς και τους πληροφοριοδότες. Ενώ για τα προηγούμενα τρία χρόνια χιλιάδες μαθητές άλλων σχολείων κατέβαιναν σε διαδηλώσεις και σχολεία έκλειναν, η ΑΣ ήταν η μόνη σχολή που δεν έχασε ούτε μία μέρα. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι ενώ το 1957 η ΠΕΚΑ/ΕΟΚΑ απαίτησε να αποσυρθούν οι Ε/Κ μαθητές από την ΑΣ, ελάχιστοι μαθητές ακολούθησαν την προτροπή. Οι πράξεις δολιοφθοράς πολύ λίγες και πρόχειρα οργανωμένες. Το κάψιμο μέρους της αίθουσας εκδηλώσεων (30 Νοεμβρίου 1956) φαίνεται να έγινε κατά λάθος[2].
Το 1958 ήταν η χρονιά αναταραχής στην ΑΣ. Το φθινόπωρο του 1957 άρχισαν να παρουσιάζονται κάποιοι πυρήνες της ΕΟΚΑ και η δράση τους εντάθηκε το 1958 κυρίως με ρίξιμο φυλλαδίων. Τον Μάρτη του 1958, μετά από αποβολή μαθητών για κατοχή φυλλαδίων, οργανώθηκε απεργία μαθητών (Σάββατο 8-3-1958). Η απεργία ουσιαστικά απέτυχε: από τη μία ήταν οι χειρισμοί του διευθυντή Griffin και από την άλλη η επιθυμία μαθητών/γονιών για συνέχιση της λειτουργίας της ΑΣ[3]. Η διοίκηση συνέχισε να έχει τον πλήρη έλεγχο της ΑΣ.
Τον Αύγουστο του 1958 είχαμε προτροπές και απειλές της ΠΕΚΑ/ΕΟΚΑ για αποχώρηση των Ε/Κ μαθητών. Κατηγορείται η ΑΣ για προσπάθειες αφελληνισμού των μαθητών και προειδοποιούνται οι Ε/Κ για έλλειψη ασφάλειας με τους Τ/Κ μαθητές. Καλούνται οι γονείς να μεταγράψουν τα παιδιά τους σε ελληνικές σχολές: από τη μία τούτο θα δώσει στην ΑΣ «καίριο πλήγμα» αλλά από την άλλη «οι μη συμμορφούμενοι θα υποστώσι τας συνεπείας».
Οι Βρετανοί ήταν από το καλοκαίρι ενημερωμένοι για το τι επιδιωκόταν και κινητοποιήθηκε ολόκληρος ο αποικιακός μηχανισμός. Με συγκατάθεση του Υπουργείου Αποικιών ο κυβερνήτης εγκρίνει κανονισμό που απαγορεύει τη μετακίνηση μαθητών από ένα σχολείο στο άλλο με σκοπό να αποτρέψει την αποχώρηση των Ε/Κ μαθητών. Αυτό προκάλεσε μεγάλη αντίδραση ανάμεσα στους ηγέτες της ε/κ κοινότητας. Σε μία από τις εκθέσεις του κυβερνήτη προς τον υπουργό Αποικιών (2-10-1958) παρέχει στοιχεία για τις αποχωρήσεις από όλα τα κυβερνητικά σχολεία: Από την ΑΣ από 317 Ε/Κ μαθητές μειώθηκαν σε 22, από την ΑΣ για κορίτσια από 59 σε 37. (Στη μόνη κυβερνητική σχολή που δεν είχε μείωση ήταν η Τεχνική Σχολή Λεμεσού και η εξήγηση ήταν ότι εκεί υπήρχε μεγάλη επιρροή της Αριστεράς).
Ο αποικιακός μηχανισμός αντιστάθηκε σε όλες τις πιέσεις να μεταφερθεί η ΑΣ στον τουρκικό τομέα της Λευκωσίας, αντιλαμβανόμενος τις μακροχρόνιες επιπτώσεις τέτοιας κίνησης. Παρείχε όμως προστασία στις μετακινήσεις των Τ/Κ μαθητών αφού πλέον η παρουσία των Τ/Κ μαθητών στην ΑΣ απόκτησε τεράστια σημασία.
Οι άμεσες/κυριότερες επιπτώσεις της αποχώρησης ήταν οικονομικές: μειώθηκαν τα έσοδα από τα δίδακτρα/τέλη των οικοτροφείων σε μια εποχή μεγάλης οικονομικής στενότητας του αποικιακού καθεστώτος. Ήδη από το καλοκαίρι του 1958 ανακοινώθηκε μείωση της ετήσιας επιχορήγησης προς την ΑΣ ενώ τον Νοέμβριο 1958 ανακοινώθηκε η ακύρωση των προγραμμάτων ανάπτυξης της ΑΣ. Αυτό έριξε μεγάλη βάρος στους ώμους τόσο του ΔΣ όσο και του διευθυντή. Έπρεπε τώρα να γίνουν περιορισμένες επιδιορθώσεις κτηρίων, αναθεώρηση προϋπολογισμού και σύντομα προγραμματισμός για τη νέα χρονιά. Ταυτόχρονα ο διευθυντής είχε επαφές με γονείς στην προσπάθειά του να τους πείσει να στείλουν ξανά τα παιδιά τους στην ΑΣ [4].
Σε μια πολύ σημαντική συνεδρία του ΔΣ (3-3-1959) ανασκοπήθηκαν οι εξελίξεις. Σε έκθεση του διευθυντή αναφέρεται ότι η ΑΣ είχε 300 μαθητές και μέχρι στιγμής ήταν μια ευτυχισμένη και επιτυχημένη χρονιά. Μπορεί να ακούγεται λίγο παράδοξο όμως αυτό που προφανώς μετρούσε για τον διευθυντή, πέρα από την επιβίωση/λειτουργία της ΑΣ ήταν ο πλήρης έλεγχος που εξασκούσε. Και αυτό ήταν το μήνυμα που έστελνε ολόκληρος ο αποικιακός μηχανισμός: Ήδη από τον Νοέμβριο 1958 γίνονταν αναφορές ότι το κλίμα στην ΑΣ βελτιώθηκε σημαντικά, σταμάτησε ο εκφοβισμός των εκπαιδευτικών και το κλίμα βελτιώθηκε.
Η κυριότερη έγνοια των Βρετανών και της διοίκησης της ΑΣ ήταν η αβεβαιότητα για το μέλλον: κύρια της ΑΣ αλλά και των άλλων «διακοινοτικών» σχολών όπως αποκαλούσαν τελευταίως τις κυβερνητικές σχολές. Όπως το έθεσε ο διευθυντής του Γραφείου Παιδείας (3-11-1958): «Από εκπαιδευτικής άποψης είμαι πεπεισμένος ότι η πολιτική μας θα πρέπει να είναι να διατηρήσουμε αυτά τα σχολεία σε λειτουργία σε όλες τις δυσκολίες, έτσι ώστε όταν επιστρέψουν πιο ειρηνικοί καιροί να μπορέσουν και πάλι να πάρουν τη θέση που τους αρμόζει στην εκπαίδευση των παιδιών στην Κύπρο».
Δύσκολο το 1958 για την ΑΣ. Η ΠΕΚΑ/ΕΟΚΑ διακήρυττε ότι ο στόχος, πέρα από την αποχώρηση των Ε/Κ μαθητών ήταν να δοθεί ένα «καίριο πλήγμα» σ’ αυτόν τον αποικιακό θεσμό. Προσωπικά έχω πολλές αμφιβολίες αν πράγματι ήταν αυτός ο στόχος («Πολίτης» 7-4-2024). Όμως κύρια χάρη στον διευθυντή Griffin και στον αποικιακό μηχανισμό η ΑΣ επιβίωσε.
Το 1959-60
Τον Φεβράρη 1959 υπεγράφησαν οι συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου και πλέον ήταν ξεκάθαρο ότι η Κύπρος θα περνούσε σε νέα εποχή. Δεν επέστρεψαν οι μαθητές που έφυγαν το 1958 αλλά στις εισαγωγικές εξετάσεις του 1959 είχαμε πολλούς μαθητές από τα γυμνάσια να διεκδικούν θέση στην ΑΣ (κάποιοι μέλη της ΑΝΕ/ΕΟΚΑ).
Η διοίκηση της ΑΣ είχε μπροστά της πολλές προσκλήσεις. Κύρια όμως έπρεπε να διαβεβαιώσει τους γονείς για τη συνέχιση της λειτουργίας της ΑΣ. Εξίσου σημαντικό ήταν να διαβεβαιώσει τους εκπαιδευτικούς για τις συνθήκες μελλοντικής εργοδότησης. Οι εκπαιδευτικοί τότε θεωρούνταν ένα δυσαναπλήρωτο κεφάλαιο.
Σε μια πολύ σημαντική σύσκεψη (1-9-1959) αποφασίστηκε ο διευθυντής Griffin να στείλει επιστολή στους γονείς όπου θα τους δίνει τις απαραίτητες πληροφορίες για το μέλλον.
Ο διευθυντής ετοίμασε ένα προσχέδιο επιστολής που απεστάλη για να ελεγχθεί από τον κυβερνήτη. Αναφέρει ανάμεσα σε άλλα:
«...Όπως γνωρίζετε, το Μεικτό Συμβούλιο (Joint Council) αποφάσισε ότι το σχολείο θα συνεχίσει κανονικά τη λειτουργία του για το σχολικό έτος 1959-60 και θα διασφαλίσουμε, στο μέτρο του δυνατού, ότι το σχολείο θα λειτουργεί κανονικά κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Για το 1960 και μετά δεν έχουμε να πούμε πολλά πράγματα, διότι το θέμα δεν έχει ακόμη διευθετηθεί. Το μέλλον εξαρτάται από δύο πράγματα:
(α) Την εξασφάλιση των χρημάτων που απαιτούνται για τη λειτουργία του σχολείου μετά τον Αύγουστο του 1960.
(β) Την προθυμία των κοινοτικών ηγετών να επιτρέψουν τα κτήρια που είναι κυπριακή κυβερνητική ιδιοκτησία να χρησιμοποιηθούν για τον σημερινό σκοπό μετά την ημερομηνία,
Μέχρι στιγμής δεν ήταν δυνατόν να εξασφαλιστούν κεφάλαια για τη λειτουργία της ΑΣ μετά τον Αύγουστο του 1960. Υπάρχει ακόμη ελπίδα, αλλά δεν μπορώ να πω συνειδητά ότι υπάρχει κάτι περισσότερο από ελπίδα».
Το προσχέδιο επιστολής του διευθυντή τροποποιήθηκε σημαντικά από τον κυβερνήτη που χρησιμοποίησε ένα πιο ήπιο και προσεκτικό λόγο να εκφράσει την αβεβαιότητα. Το πιο σημαντικό είναι ότι αφαιρέθηκαν οι δύο σημαντικές προϋποθέσεις που περιλήφθηκαν στο προσχέδιο επιστολής του διευθυντή. Αυτές οι δύο προϋποθέσεις είναι πολύ διαφωτιστικές για τους προβληματισμούς και την πολιτική των Βρετανών. Ήθελαν πάρα πολύ τη συνέχιση της λειτουργίας της ΑΣ αλλά ζητούσαν και δεσμεύσεις από τους ηγέτες της νεοσύστατης Δημοκρατίας.
Ο διευθυντής απέστειλε την επιστολή όπως διαμορφώθηκε στους γονείς στις 5-9-1959. Πέρα από τη συμφωνία για συνέχιση της ΑΣ το 1959/60 οι γονείς διαβεβαιώνονται ότι θα γίνει στελέχωση της σχολής για να λειτουργήσει ομαλά.
Πολλές οι επιστολές γονιών που στάλθηκαν στον διευθυντή για να εκφράσουν την ανησυχία τους και για τους Βρετανούς ήταν ξεκάθαρο ότι η ανάγκη για την ΑΣ αναγνωρίζεται από το ευρύ κοινό.
Τον Σεπτέμβρη 1959 το ΔΣ παίρνει διαβεβαιώσεις ότι ο κυβερνήτης θα συνομιλήσει με τους Κύπριους πολιτικούς για να διαπιστώσει την προθυμία τους να στηρίξουν την ΑΣ. Αν το αποτέλεσμα είναι θετικό και οι πολιτικοί δώσουν διαβεβαιώσεις για την προθυμία τους να στηρίξουν τη συνέχιση της χρήση της γης, των εγκαταστάσεων και του προσωπικού τότε ο κυβερνήτης θα πλησιάσει ξανά την κυβέρνησή του για σκοπούς επιχορήγησης.
Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω η άλλη μεγάλη πρόκληση για την ΑΣ ήταν η παραμονή της πλειοψηφίας των εκπαιδευτικών. Από τη μία υπήρχαν οι εκπαιδευτικοί με βεβαρυμμένο παρελθόν την εποχή της ΕΟΚΑ. Παράδειγμα ο γυμναστής Brown, πρώην αξιωματικός του βρετανικού στρατού που όλοι τον θεωρούσαν υπεύθυνο ασφάλειας στην ΑΣ. Από την άλλη, υπήρχε η μεγάλη αβεβαιότητα για το μέλλον της ΑΣ. Και να συνέχιζε τη λειτουργία της οι εκπαιδευτικοί θα έπαυαν να θεωρούνται δημόσιοι υπάλληλοι. Θα επηρεάζονταν μισθοί και συνταξιοδοτικά ωφελήματα. Έπρεπε λοιπόν να αρχίσει ένας αγώνας να τους δοθούν τα αναγκαία κίνητρα και να πειστεί, τουλάχιστον η πλειοψηφία, να παραμείνει. Αυτό το πολύ δύσκολο έργο το ανάλαβε κύρια ο διευθυντής Griffin με τη στήριξη του Γραφείου Παιδείας. Με την αποτελεσματικότητα που τον χαρακτήριζε παρουσίασε (28-9-1959) έναν πλήρη κατάλογο με τις προθέσεις όλων των εκπαιδευτικών (νοουμένου ότι η ΑΣ θα συνέχιζε τη λειτουργία της). Με βάση αυτόν τον κατάλογο: τρεις θα αποχωρούσαν τα Χριστούγεννα πριν την ανακήρυξη της Κυπριακής Δημοκρατίας και εννέα θα έπαιρναν σύνταξη και θα έφευγαν από την Κύπρο το καλοκαίρι (ένας από αυτούς ήταν ο Griffin).
Η απόφαση για συνέχιση της λειτουργίας
Η τελική απόφαση για την ΑΣ πάρθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 1960 και διαβιβάστηκε στην ΑΣ ως μέρος των πρακτικών του Μεικτού Συμβουλίου (Joint Council):
«Ο κυβερνήτης ενημέρωσε τα μέλη ότι η κυβέρνηση της αυτού μεγαλειότατος ήταν διατεθειμένη να χορηγήσει ποσό 160.000 λιρών για να μπορέσει να συνεχίσει η Αγγλική Σχολή Αγοριών, η Αγγλική Σχολή Θηλέων και το Junior School για το σχολικό έτος 1960/61 και 1961/62 με την προϋπόθεση ότι:
(α) Ότι οι σημερινοί χώροι και η γη της Αγγλικής Σχολής θα παραχωρηθούν στα σχολεία αυτά από την Κυπριακή Δημοκρατία χωρίς επιβάρυνση.
(β) Ότι το Βρετανικό Συμβούλιο θα είναι υπεύθυνο για τη διοίκηση του σχολείου στη σημερινή του βάση.
Ο κυβερνήτης είπε ότι η προσφορά έχει γίνει αποδεκτή από τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο και τον δρα Κουτσιούκ και ότι... και ο κυβερνήτης θα πρέπει να αναφέρει ανάλογα στην κυβέρνηση της αυτού μεγαλειότητας».
Οι Βρετανοί βεβαιώθηκαν ότι με το τέλος της αποικιοκρατίας θα υπήρχε μια ομαλή μετάβαση στην ΑΣ. Και είναι γεγονός ότι στην επιφάνεια τίποτε δεν άλλαξε. Η ΑΣ παρέμεινε κάτω από τον έλεγχο των Βρετανών, η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών παρέμεινε μαζί με όλα τα κτήρια (εκτός τις κατοικίες των καθηγητών), το αναλυτικό πρόγραμμα, τους μαθητές και το έμβλημα.
Πέρα από τη συμβολή του αποικιακού μηχανισμού τεράστια η συμβολή του διευθυντής Griffin. Αξιοσημείωτο ότι μαζί με το Βρετανικό Συμβούλιο η εμπλοκή της βρετανικής κυβέρνησης συνεχίστηκε και μετά το 1960, κάτι που θα αναλυθεί στο επόμενο άρθρο.
ΥΓ: Το ότι η ΑΣ γιορτάζει τα 125 χρόνια ζωής και από την επίσημη αφήγηση έχει ουσιαστικά αφαιρεθεί η περίοδος 1936-1974 έχει βέβαια την εξήγησή της. Όμως τούτο αλλοιώνει σοβαρά την ιστορία της ΑΣ.
*Απόφοιτου εκπαιδευτικού και πρώην υποδιευθυντή της Αγγλικής Σχολής
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Βλέπε άρθρο μου στον «Πολίτη» 19-1-2025
[2] Συνέντευξη με Κοφτερό
[3] Για την απεργία βλέπε άρθρο μου στον «Πολίτη» 14-5-2023
[4] Συνεντεύξεις με απόφοιτους
