Η άγνοια ορίζεται ως η απουσία γνώσης. Ο ρόλος της σε μια κοινωνία δεν πρέπει να υποτιμάται αν δεν θέλουμε να υποστούμε τις καταστροφικές συνέπειές της. Σε ατομικό ή σε συλλογικό επίπεδο το να συνειδητοποιεί κανείς τι γνωρίζει και τι αγνοεί μπορεί να του/της δώσει μια πιο ρεαλιστική θέαση του κόσμου. Έτσι οι αποφάσεις που θα παρθούν, θα είναι ενδεχομένως πιο ορθολογικές και ακριβείς, είτε αυτές αφορούν την πορεία μιας χώρας, μιας επιχείρησης, ενός οργανισμού, μιας οικογένειας, ακόμα και σε προσωπικό επίπεδο.
Συχνά λέγεται ότι ζούμε σε μια κοινωνία της πληροφορίας ή σε μια κοινωνία της γνώσης. Θα μπορούσαμε επίσης να πούμε ότι ζούμε σε μια κοινωνία της άγνοιας αφού όσο συσσωρεύονται συνεχώς πληροφορίες, ο/η καθένας/μια γνωρίζει όλο και λιγότερες. Συνεπώς η ταχεία επέκταση της πληροφορίας δεν συνεπάγεται και την επέκταση της γνώσης. Πάρτε παράδειγμα την κλιματική κρίση. Υπάρχει ήδη καταγεγραμμένη άπειρη γνώση και εμπειρία στον τομέα, αλλά ταυτόχρονα υπάρχει και μια τεράστια άγνοια. Παρεμβάσεις εμπειρογνωμόνων/λομπίστων, οι οποίοι πληρώνονται για να προπαγανδίσουν ενάντια στην ύπαρξη κλιματικής αλλαγής, καλλιεργούν μια επιλεκτική άγνοια στους αποδέκτες. Η απλοποίηση πολύπλοκων επιστημονικών ζητημάτων, η παράλειψη σημαντικών δεδομένων με το ανάλογο φιλτράρισμα ώστε να μπορεί να διαμορφωθεί τη δεδομένη στιγμή το επιθυμητό αφήγημα πολυεθνικών εταιρειών - προερχόμενες κυρίως από τον τομέα της εξόρυξης πετρελαίου – αποτελούν τις πιο συνήθεις πρακτικές διαστρέβλωσης μιας φρικτής πραγματικότητας για τον πλανήτη μας.
Η μελέτη της άγνοιας μπορεί να φωτίσει τυφλά σημεία που υπάρχουν σε διάφορα πεδία και να συμβάλει στην έναρξη μιας επωφελούς συζήτησης σε μια κοινωνία. Εξάλλου μέσα σε αυτή την πολυπλοκότητα της σύγχρονης εποχής υπάρχει κανείς που μπορεί να ισχυριστεί ότι ξέρει τα πάντα (εκτός αν είσαι ο 470ς Πρόεδρος των ΗΠΑ, φυσικά!). Γιατί τα αναφέρω αυτά; Διότι θέλω να ισχυριστώ ότι στην Κύπρο ζούμε σε μια παρατεταμένη Εποχή Άγνοιας σε όλα τα επίπεδα της συλλογικής ζωής μας. Κι ας κομπάζουμε ότι είμαστε η χώρα με το μεγαλύτερο ποσοστό πτυχίων στην ΕΕ! Στη σύγχρονη κυπριακή ιστορία έχουμε βιώσει και ακόμα βιώνουμε απανωτές κρίσεις, σε ποικίλους τομείς. Κρίσεις, τις οποίες θα μπορούσαμε να προλαβαίναμε ή έστω να διαχειριζόμαστε καλύτερα όταν ξεσπούν, εφόσον είχαμε στήσει μια πολιτεία με ισχυρούς θεσμούς και γνωστικό προσωπικό. Αν κηρύτταμε έγκαιρα τον πόλεμο στην άγνοιά μας από όπου και αν προερχόμαστε. Αν αμφισβητούσαμε τις τόσες βεβαιότητές μας που συχνά φτάνουν στα όρια της ύβρεως, αν αφήναμε στην άκρη τα πομπώδη λόγια και μετρούσαμε το βάρος των λέξεων. Κυρίως εδώ αναφέρομαι στους πολιτικούς που ανέλαβαν να διαχειριστούν τη μοίρα αυτού του νησιού από την Ανεξαρτησία και μετά. Πόσο αλλιώς θα ήταν τα πράγματα αν δημιουργούσαμε μια πολιτεία, η οποία να δρα με προνοητικότητα, σχεδιασμό και στρατηγική; Μόνο έτσι θα μπορούσε το κράτος να διαχειριστεί με τρόπο νούσιμο τις κακοτοπίες. Προτιμήσαμε, όμως, να ζούμε σε μια κοινωνία της άγνοιας, να παραμυθιαζόμαστε και να μας παραμυθιάζουν για το πόσο σπουδαίοι είμαστε και κάθε μέρα να πληρώνουμε τις επιλογές μας. Δέστε τι συνέβη με τις πυρκαγιές στην Ορεινή Λεμεσό. Κανένας συντονισμός, κανένα πλάνο, ένα χάος. Κι όμως είχαμε διαβεβαιώσεις από τους αρμόδιους για το αντίθετο. Εδώ μπαίνει στην εξίσωση η παράμετρος του πόσο μετρούμε τα λόγια μας. Το βάρος τους, τη σημασία τους. Κόμπαζαν οι υπεύθυνοι και αλληλοσυγχαίρονταν κιόλας για την ετοιμότητα και τους σχεδιασμούς τους. Και λες εσύ ο αδαής πολίτης/πολίτισσα, «για να το δηλώνουν κάτι ξέρουν…». Ήξεραν; Αγνοούσαν και αυτοί; Κάποιοι τους κορόιδευαν και αυτούς; Ή απλά κορόιδευαν εμάς μέσα στα μούτρα μας; Ή κοροϊδευόμαστε όλοι μεταξύ μας; Λίγη σημασία έχει εντέλει τι από όλα συνέβαινε, αφού το κακό στο μεταξύ έγινε μέσα σε λίγα λεπτά. Η φωτιά κατάπινε τα πάντα στο πέρασμά της.
Ανήκω στη γενιά που μπορεί να μην έζησε τα γεγονότα του Πραξικοπήματος και της Εισβολής, και θεωρώ τυχερό τον εαυτό μου για αυτό. Ζω, όμως, σε ένα νοητό και γεωγραφικό χώρο, ο οποίος με πριμοδοτεί συνεχώς με εντάσεις και κρίσεις τη ζωή μου. Μαζί ενισχύεται η ανασφάλειά μου και η απελπισία μου για το μέλλον των δικών μου και της δικής μου ζωής, Αισθάνομαι ότι υπάρχω από ένα θεσμικό θαύμα, ένα θαύμα που κάθε μέρα πρέπει να το γιορτάζω και να ευγνωμονώ την τύχη μου για αυτό. Να θυμάμαι να λέω κάθε μέρα «Ο θεός να μην το δείξει να σας χρειαστώ (δημόσια υπηρεσία, κράτος κτλ)». Ως πολίτισσα αυτής της χώρας ζω απανωτά σοκ και συνεχώς πέφτω από τα σύννεφα. Κακώς θα μου πείτε. Τόση άγνοια επιτέλους!
Αντιλαμβάνομαι ότι η προσπάθεια των εκάστοτε κυβερνώντων είναι να διατηρήσουν ένα στάτους κβο και αυτό μπορούν να το πετύχουν εάν διατηρήσουν τα επίπεδα της άγνοιάς μας σε επίπεδα ψηλά. Δεν είναι ανάγκη να ξέρουμε τα πάντα. Διαφάνεια με μέτρο, όχι όλα στη φόρα. Κατανοώ ότι η διατήρηση της άγνοιας στους πολίτες αναφορικά με το πώς λειτουργεί η πολιτεία και οι θεσμοί της είναι σημαντικές παράμετροι ώστε να μπορούν να πνίγουν εν τη γενέσει τους οι όποιες προσπάθειες για αλλαγή, εξέγερση, διεκδίκηση δικαιωμάτων κτλ.
Η άγνοια, σύμφωνα με τον Peter Burke, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, μπορεί να διαχωριστεί σε ενεργητική άγνοια και παθητική άγνοια. Η παθητική άγνοια αναφέρεται στην απουσία γνώσης και περιλαμβάνει την αποτυχία χρησιμοποίησής της με στόχο τη δράση. Το άτομο δηλαδή ακινητοποιείται και αδρανοποιείται. Αυτή είναι η κατάσταση στην οποία βρίσκεται ένα μεγάλο ποσοστό των Ελληνοκυπρίων που προσπαθεί να τα βγάλει πέρα στην καθημερινότητά του. Η ενεργητική άγνοια, από την άλλη, επικεντρώνεται στην αντίσταση που προβάλλει το άτομο σε νέες γνώσεις ή ιδέες. Περιλαμβάνει τη συνήθεια να θέλει να αγνοεί καθετί που δεν θέλει να ξέρει, συχνά με σοβαρές συνέπειες. Συνήθως ενεργητική άγνοια και αντίσταση σε μια κοινωνία παρατηρείται όταν ένας εφευρέτης/ισσα ή πολιτικός προτείνει «out of the box» προτάσεις. Οι πρώτες αντιδράσεις είναι η αμφισβήτηση και ακόμα και η διαπόμπευσή τους. Ο κβαντικός φυσικός Μαξ Πλανκ ισχυρίστηκε ότι, «η επιστήμη προοδεύει από κηδεία σε κηδεία» και πως κάθε νέα επιστημονική αλήθεια δεν θριαμβεύει πείθοντας τους αντίπαλούς της ή κάνοντάς τους να δουν το φως αλλά επειδή οι αντίπαλοι πεθαίνουν τελικά και μεγαλώνει μια γενιά που είναι εξοικειωμένη με αυτή (Max Plank, 1945). Φοβάμαι πως στην περίπτωσή μας στην Κύπρο καμιά κηδεία και κανένας θάνατος δεν θα μας σώσει. Το σύστημα βρίσκει τρόπους να αναγεννιέται και να διασφαλίζει την ύπαρξή του με θαυμαστό τρόπο.
Στην Κύπρο του 2025 ευδοκιμεί ένα επιπλέον είδος άγνοιας, αυτό της οργανωσιακής άγνοιας ή της οργανωσιακής σιωπής. Μνημειώδες παράδειγμα αυτού του είδους άγνοιας αποτελεί το σκάνδαλο με τους αερόσακους ΤΑΚΑΤΑ, μια μελέτη-περίπτωσης που πρέπει να διδάσκεται σε σχολές διοίκησης, φυσικά ως παράδειγμα προς αποφυγή. Σε αυτό το είδος άγνοιας, διευθυντικά στελέχη μπορεί να μην γνωρίζουν όλα όσα ξέρουν οι εργαζόμενοι που δουλεύουν σε ένα τομέα για μεγάλο διάστημα. Σκεφτείτε υπουργούς και τη σχέση τους με λειτουργούς του εκάστοτε υπουργείου και το κλίμα σιωπής που δημιουργείται με αποτέλεσμα να αγνοούνται σοβαρά προβλήματα.
Η οργανωσιακή άγνοια μπορεί να ξεκινά από τα κάτω προς τα πάνω της πυραμίδας διοίκησης ενός οργανισμού ή από τα πάνω προς τα κάτω. Στη δεύτερη περίπτωση διευθυντικά στελέχη επιβραβεύοντας τον συγκεντρωτισμό της εξουσίας (εξαιτίας της δικής τους ανασφάλειας) ενισχύουν την απουσία επικοινωνίας μεταξύ υπαλλήλων και διεύθυνσης. Σίγουρα αυτό σας θυμίζει πολλούς προϊσταμένους που είχατε κατά καιρούς, που ήθελαν να περνούν όλα από τα χέρια τους. Έτσι όσοι έχουν τις αναγκαίες πληροφορίες, δεν έχουν την εξουσία να αποφασίζουν και όσοι έχουν την εξουσία να αποφασίσουν, δεν έχουν τις απαραίτητες πληροφορίες. Το δυστύχημα στο Τσέρνομπιλ αποτελεί μνημείο οργανωσιακής άγνοιας. Για τα κυπριακά δεδομένα, η κάθε αστοχία των τελευταίων χρόνων έχει τη ρίζα του στην οργανωσιακή άγνοια. Η έκρηξη στο Μαρί, το κούρεμα των κυπριακών ομολόγων με την ασυνεννοησία ανάμεσα σε Κεντρική Τράπεζα και Κυβέρνηση, τα οικονομικά σκάνδαλα (βλ. Χρηματιστήριο, προσφορές για έργα Δημοσίου, μη έλευση φυσικού αερίου), η καθημερινή ταλαιπωρία σε υπηρεσίες του Δημοσίου, το αλαλούμ στις μεγάλες πυρκαγιές του τελευταίων χρόνων στο νησί αποτελούν ατυχείς περιπτώσεις οργανωσιακής άγνοιας με ολέθριες συνέπειες στη ζωή των πολιτών της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Η έλλειψη συνεργασίας και επικοινωνίας ανάμεσα στα διάφορα υπουργεία και υπηρεσίες είναι συνταγή για μια μη αποτελεσματική διαχείριση πόρων και την ανεπιτυχή υλοποίηση στόχων. Στην Κύπρο, οι εκάστοτε υπουργοί και κυβερνώντες βλέπουν από την κορυφή. Το τίμημα της θέασης του κόσμου από εκεί είναι ότι έχουν μια σταθερή τυφλότητα για πολλά από αυτά που συμβαίνουν στα κατώτερα επίπεδα. Και η αλήθεια είναι ότι ο κόσμος βράζει αφού αισθάνεται αόρατος και μαζί και τα προβλήματά του. Οι κρίσεις των τελευταίων χρόνων στην Κύπρο υπήρξαν το αποτέλεσμα της ΑΓΝΟΙΑΣ με τις διάφορες τυπολογίες/παραλλαγές της. Άγνοια, η οποία χαρακτηρίζει τόσο τους απλούς πολίτες όσο και το πολιτικό προσωπικό τούτης της χώρας. Το τελευταίο, συχνά και όχι τυχαία, πασκίζει να κρατήσει τους πολίτες τους στην άγνοια σε σχέση με διάφορα θέματα ώστε να μπορεί να τους διχάζει και να τους χειραγωγεί κατά το δοκούν. Η άγνοια αποτελεί όπλο στα χέρια μιας κυρίαρχης - οικονομικά και πολιτικά – ελίτ. Έχοντας καλομάθει να έχει προνομιακή μεταχείριση θεωρεί την άγνοια εργαλείο για την αναχαίτηση των διεκδικήσεων της κυριαρχούμενης ομάδας. Αποκαλώντας αδαείς, αμαθείς κάποιους/ες τούς αφαιρείς το δικαίωμα να έχουν λόγο στις υποθέσεις του κράτους. Επομένως, η άγνοια κάποιων ανθρώπων είναι η πηγή της δύναμης εκείνων που γνωρίζουν.
Κλείνω με το εξής, «η φύση απεχθάνεται το κενό, το ίδιο και ο ανθρώπινος νους». Έτσι όταν απουσιάζουν οι αξιόπιστες γνώσεις, η ευπιστία και οι φήμες βρίσκουν χώρο για να εισχωρήσουν. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που ανθούν σήμερα τόσες πολλές θεωρίες συνομωσίας οι οποίες βρίσκουν πρόθυμους οπαδούς. Το ζήτημα είναι τι κάνει η πολιτεία για αυτό. Συνειδητοποίησαν οι κυβερνώντες τους κίνδυνους στους οποίους μάς εκθέτουν με τις λανθασμένες εκτιμήσεις τους, οι οποίες είτε γίνονται εσκεμμένα είτε όχι; Μετράτε ρε τα λόγια σας και το βάρος τους. Να μιλάτε όταν πρέπει. Μας κουράσατε με τα λόγια και τα shows. Κάμετε τη δουλειά σας και παραιτάτε να τελαλίζεται το αποτέλεσμα πριν τις πράξεις. Κάμετε τα αυτονόητα. Κυβερνήστε. Και μην αγχώνεστε, είμαστε εδώ να σας δούμε και να σας χειροκροτήσουμε όταν γίνουν πράξεις οι εξαγγελίες. Προς το παρόν, σκασμός οι ρήτορες πολύ μιλήσατε!
Υστερόγραφο: Αν κάποτε παρθεί απόφαση για δημιουργία στην Κύπρο ενός Μουσείου για την Άγνοια, δεν θα δυσκολευτούμε να βρούμε υλικό να το γεμίσουμε. Τα παθήματά μας των τελευταίων χρόνων μπορούν να γεμίζουν από μόνα τους ακόμα και τους τεράστιους χώρους του Νέου Κυπριακού Μουσείου που αναγείρεται στη Λευκωσία. Δυστυχώς.
*Η Γεωργία Σπανού είναι εκπαιδευτικός, ακαδημαϊκός, ερευνήτρια.
