Της Αγγελικής Ριαλά
Η Κύπρος κατέχει έναν ανεκτίμητο πολιτιστικό θησαυρό, τόσο σε ιστορική κληρονομιά όσο και σε σύγχρονη δημιουργία, με καλλιτέχνες, επιστήμονες και δημιουργούς που διαπρέπουν σε πολυάριθμους τομείς. Η παρουσία της διασποράς είναι εξίσου σημαντική, όμως η ανάγκη για στρατηγική εξωστρέφειας είναι επιτακτική. Παρά την ύπαρξη αυτής της δυναμικής, η Κύπρος στερείται ενός ενιαίου εθνικού αφηγήματος, που να ενσωματώνει το πολιτιστικό της κεφάλαιο και να το συνδέει τόσο με τη διπλωματία όσο και με τους εμπλεκόμενους φορείς του πολιτιστικού οικοσυστήματος. Δεν διαθέτει μια συνεκτική στρατηγική που να δηλώνει με σαφήνεια: «Αυτή είναι η Κύπρος».
Προκειμένου να αποκτήσει ουσία αυτή η στρατηγική, χρειάζεται πρωτίστως να θεμελιωθεί πάνω σε εκείνους που τη γεννούν: τους δημιουργούς μας. Όχι ως «παραγωγούς πολιτιστικών προϊόντων», αλλά ως φορείς ταυτότητας, φωνής και νοήματος για την κοινωνία μας. Δεν μπορούμε να επενδύσουμε στην πολιτιστική διπλωματία αν δεν ξεκινήσουμε από την εμπιστοσύνη και την ουσιαστική στήριξη των ανθρώπων που παράγουν τον πολιτισμό μας. Αν δεν δημιουργήσουμε τις συνθήκες που θα επιτρέψουν στον πολιτισμό να αναπτυχθεί στο εσωτερικό. Το διεθνές αποτύπωμα μιας χώρας ξεκινά πάντα από το εσωτερικό της περιεχόμενο.
Οι δημιουργοί λοιπόν, αποτελούν την αφετηρία αυτής της στρατηγικής. Ωστόσο, για να αποκτήσει πραγματική εμβέλεια αυτή η δύναμη, η πολιτιστική διπλωματία πρέπει να μετασχηματιστεί και να ενσωματωθεί σε ένα σαφές, συνεκτικό και αξιόπιστο εθνικό αφήγημα, το οποίο να αντανακλά αυθεντικά την ταυτότητα της χώρας και να της επιτρέπει να οικοδομεί σχέσεις μέσω της τέχνης, της γλώσσας, του φαγητού, της παράδοσης και των ιδεών της. Είναι αυτό που ο Joseph Nye ονόμασε ήπια ισχύ, την ικανότητα να επηρεάζεις χωρίς να επιβάλλεσαι, αλλά και να κατανοείς τον άλλο. Η πολιτιστική διπλωματία δεν περιορίζεται στην έκφραση του εαυτού, αλλά απαιτεί την κατανόηση του βιώματος, των αξιών, των αναγκών και των ασυνείδητων μοτίβων των άλλων λαών. Μόνο έτσι μετατρέπεται σε γέφυρα, όχι σε μονόλογο. Δεν πρόκειται λοιπόν μόνο για ένα εργαλείο επικοινωνίας των κρατών, αλλά για έναν τρόπο να μεταφέρεις αξίες, να καλλιεργείς εμπιστοσύνη και να ανοίγεις δρόμους εκεί που η πολιτική αδυνατεί.
Η Ελλάδα έχει ήδη κάνει βήματα στον τομέα της πολιτιστικής διπλωματίας, κυρίως μέσω του μη κυβερνητικού οργανισμού «Ελληνικό Ινστιτούτο Πολιτιστικής Διπλωματίας», που αποτελεί φωτεινό παράδειγμα και επιτελεί εξαιρετικό έργο. Η Τουρκία καλλιεργεί την πολιτιστική διπλωματία εδώ και δεκαετίες με στρατηγικό βάθος. Η Γαλλία την έχει θεσμοθετήσει εδώ και αιώνες, η Γερμανία επίσης, όπως και άλλες χώρες. Η Κύπρος, ωστόσο, μόλις τώρα αρχίζει να τη διαμορφώνει, παρά τις πρώτες προσπάθειες του 2018.
Το 2022, το νεοσύστατο τότε Υφυπουργείο Πολιτισμού στράφηκε και στο πεδίο της πολιτιστικής διπλωματίας, αναλαμβάνοντας επιμέρους δράσεις. Το στρατηγικό σχέδιο 2025-2027 αποτελεί ένα πρώτο θετικό βήμα, ενώ η μελέτη από διεθνή οίκο για την εδραίωση και την ενίσχυση της πολιτιστικής διπλωματίας της Κύπρου έχει ήδη ολοκληρωθεί και βρίσκεται στα χέρια της υφυπουργού.
Η συγκυρία είναι ευνοϊκή και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για να περάσουμε από τις αποσπασματικές παρεμβάσεις σε μια ολοκληρωμένη στρατηγική πολιτιστικής διπλωματίας με βάθος και διάρκεια. Αυτό προϋποθέτει δύο βασικά θεμέλια: πρώτον, τη δημιουργία του αισθήματος του ανήκειν και, κυρίως, την ανάπτυξη ενός ενιαίου αφηγήματος για το ποιοι είμαστε και πώς θα πείσουμε τον κόσμο να μας ακούσει μέσω του πολιτισμού μας. Όταν δεν ξέρεις ποιος είσαι, δεν μπορείς να μιλήσεις ούτε στον άλλον. Δεύτερον, ένα έξυπνο σύστημα συντονισμού, το οποίο θα ενισχύει τους δημιουργούς, ενώ το κράτος θα λειτουργεί ως ρυθμιστής και όχι ως επιμελητής ή δημιουργός τέχνης. Το καλό πολιτισμικό προϊόν δεν το επιλέγει το κράτος, το αναγνωρίζει η κοινωνία.
Εκτός από τα βασικά θεμέλια, για να εξασφαλιστεί η επιτυχία της πολιτιστικής διπλωματίας της Κύπρου και να καταστεί αποτελεσματική, είναι απαραίτητο να διαμορφωθούν στρατηγικές παρεμβάσεις όπως οι ακόλουθες:
• Εθνικό αφήγημα, το οποίο θα συνδιαμορφώνεται με τη συμμετοχή των δημιουργών, των επιστημόνων, της διασποράς και της κοινωνίας των πολιτών, ώστε να εκφράζει αυθεντικά την ταυτότητα της χώρας μας.
• Παρατηρητήριο πολιτιστικής ανθρωπολογίας και ψυχολογίας των λαών, για κατανόηση των αξιακών συστημάτων κάθε χώρας και στοχευμένη προσαρμογή του πολιτισμικού μηνύματος.
• Καθιέρωση δεικτών μέτρησης ήπιας ισχύος και επιρροής. Πρέπει να ξέρουμε τι μετράμε. Πόσοι δημιουργοί μας ταξιδεύουν στο εξωτερικό; Σε πόσες διεθνείς πλατφόρμες βρίσκονται έργα Κυπρίων; Πώς εμφανίζεται η Κύπρος στα διεθνή ΜΜΕ και στα ΜΚΔ; Πόσοι ξένοι έρχονται κοντά μας μέσα από την τέχνη μας, μέσα από τα πανεπιστήμιά μας, μέσα από το φαγητό μας, μέσα από τον πολιτισμό ευρύτερα.
• Ψηφιακή πολιτιστική πλατφόρμα που να προβάλλει το σύγχρονο πολιτιστικό προϊόν και να ενισχύει τη διεθνή πρόσβαση σε έργα Κυπρίων δημιουργών. Παράλληλα, πρέπει να επενδύσουμε γενικότερα και ουσιαστικότερα στην τεχνολογία, η οποία δεν είναι μόνο εργαλείο διάδοσης. Είναι ο χώρος όπου διαμορφώνεται μεγάλο μέρος της διπλωματίας σήμερα. Η απουσία ισχυρής κυπριακής πολιτιστικής παρουσίας στις ψηφιακές πλατφόρμες μάς καθιστά αόρατους σε έναν κόσμο που επικοινωνεί και διαμορφώνει απόψεις διαδικτυακά.
• Ειδικό ταμείο πολιτιστικής διπλωματίας για να ενισχυθούν ιδιωτικές και αποκεντρωμένες πρωτοβουλίες που προάγουν την πολιτιστική παρουσία της Κύπρου στο εξωτερικό.
• Συστηματική στήριξη και στρατηγική αξιοποίηση της διασποράς, με στόχο την ενδυνάμωση του ρόλου της ως φορέα ήπιας ισχύος της χώρας και ως δύναμης προβολής και επιρροής, ικανής να ενισχύσει την εικόνα και τη θέση της Κύπρου στο διεθνές περιβάλλον.
• Εκπαίδευση μορφωτικών ακολούθων και πολιτιστικών λειτουργών, με εξειδίκευση στην πολιτιστική διπλωματία, ώστε να αξιοποιείται πλήρως η πολιτιστική διάσταση στις διπλωματικές αποστολές.
• Κέντρα κυπριακού πολιτισμού στο εξωτερικό, καθώς και δημιουργία θεσμών και ισχυρών κόμβων παρουσίας στο εξωτερικό.
• Ουσιαστική και βιωματική σύνδεση παιδείας και πολιτισμού σε όλες τις βαθμίδες.
Όλα αυτά θα συμβάλουν στο να ακουστεί η φωνή μας στον κόσμο. Γι’ αυτό και ο πολιτισμός δεν μπορεί να παραμένει περιφερειακή πολιτική. Πρέπει να καταστεί προτεραιότητα στρατηγικής σημασίας και ισχύος.
Η ανάγκη αυτή αποτυπώνεται και στους διεθνείς δείκτες. Σύμφωνα με τον Global Soft Power Index 2024 της Brand Finance, η Κύπρος κατατάσσεται στην 65η θέση, με περιορισμένη επιρροή στον τομέα του πολιτισμού και της συνολικής ήπιας ισχύος. Ενώ στον Nation Brands Index (Anholt-Ipsos), η Κύπρος δεν περιλαμβάνεται καν στις 50 πρώτες χώρες, γεγονός που καταδεικνύει τον χαμηλό βαθμό αναγνωρισιμότητας και θετικής εικόνας της χώρας στο εξωτερικό. Για μια μικρή χώρα όπως η Κύπρος, η ορατότητα στον διεθνή χάρτη είναι προϋπόθεση και μπορεί να επιτευχθεί μέσω του πολιτισμού, ως εργαλείο άσκησης ήπιας ισχύος και επιρροής.
Η ισχύς δεν κατοικεί πια αποκλειστικά στα κράτη και στους θεσμούς. Σήμερα, ισχύ έχουν και οι ίδιοι οι δημιουργοί. Ο ζωγράφος, η ποιήτρια, ο σεφ, η επιστήμονας, ο εικαστικός, ο αθλητής· εκείνοι που με το έργο τους μπορούν να εκπροσωπήσουν την Κύπρο στον κόσμο με αυθεντικότητα και κύρος, χωρίς κρατική εντολή ή έλεγχο, αλλά με δύναμη ουσιαστικής επιρροής. Αυτοί είναι οι αληθινοί φορείς ήπιας ισχύος και η Πολιτεία οφείλει να τους διευκολύνει: να διαμορφώνει τις κατάλληλες πολιτικές, να θεσπίζει τα αναγκαία εργαλεία, να δημιουργεί τα αναγκαία θεσμικά και υποδομικά πλαίσια και να εγγυάται τις συνθήκες για την ελεύθερη και εξωστρεφή ανάπτυξη της δημιουργικότητας. Άλλωστε, η πολιτιστική διπλωματία δεν ξεκινά από τα κυβερνητικά γραφεία· γεννιέται από τη βάση, εκφράζεται στην καθημερινότητα και αποκτά νόημα μέσα από το βίωμα των ανθρώπων.
Η Κύπρος έχει να δώσει πολλά στον κόσμο, αρκεί να επενδύσει στον πολιτισμό της με σχέδιο και συνέπεια. Ο πολιτισμός δεν είναι πολυτέλεια, είναι το θεμέλιο της δημοκρατίας, η εξωτερική πολιτική με πρόσωπο και η κοινωνική συνοχή. Αν δεν φροντίσουμε τον πολιτισμό μας, χάνουμε τη φωνή μας στον κόσμο. Αν δεν αναδείξουμε την πολιτιστική μας ταυτότητα, χάνουμε τη θέση μας στο διεθνές γίγνεσθαι. Ας εργαστούμε για μια Κύπρο που δεν ακολουθεί απλώς τις εξελίξεις, αλλά τις συνδιαμορφώνει μέσω του πολιτισμού της, καθιστώντας τον την ισχυρότερη μορφή ήπιας ισχύος που διαθέτει.
