της Μαρίζας Λαμπίρη, Υπηρεσία Υποστήριξης Έρευνας και Καινοτομίας, Πανεπιστήμιο Κύπρου
Έναν αιώνα μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης (24 Ιουλίου 1923), η Ανατολική Μεσόγειος παραμένει μια περιοχή με ιδιαίτερο γεωπολιτικό βάρος, όπου η ιστορία, η πολιτική και το διεθνές δίκαιο διασταυρώνονται με έντονο τρόπο. Με αφορμή την έκδοση «Η Ανατολική Μεσόγειος 100 χρόνια από τη Συνθήκη της Λωζάνης» (εκδ. Hippasus), συνομιλούμε με τον επιμελητή της έκδοσης, τον Λέκτορα στο Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, Ζήνωνα Τζιάρρα.
Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αναδεικνύονται οι αθέατες πλευρές μιας Συνθήκης που εξακολουθεί να διαμορφώνει το πλαίσιο των σχέσεων και των συγκρούσεων στην περιοχή, από την Τουρκία και την Ελλάδα μέχρι την Κύπρο και τη Μέση Ανατολή. Τι σημαίνει «αναθεώρηση» της Λωζάνης; Ποιος είναι ο ρόλος της Κύπρου στο σημερινό γεωπολιτικό τοπίο; Και πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε το παρελθόν για να κατανοήσουμε το παρόν;
1. Τι σας ώθησε να επιμεληθείτε αυτή την έκδοση για τη Συνθήκη της Λωζάνης, έναν αιώνα μετά την υπογραφή της;
Αφορμή για την έκδοση του βιβλίου ήτανε μια ημερίδα που διοργάνωσε το Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου για τα 100 χρόνια από την υπογραφή της Συνθήκης, με ιδιαίτερη έμφαση την Τουρκία. Αρκετά από τα κείμενα του βιβλίου προέρχονται από κάποιες εισηγήσεις που έγιναν στην ημερίδα, ενώ στην πορεία προστέθηκαν και κάποια άλλα. Θεώρησα ότι το ορόσημο των 100 χρόνων ήταν σημαντικό και ότι τα όσα ακούστηκαν στην ημερίδα άξιζε να δημοσιευτούν ώστε να συμβάλλουν στον ακαδημαϊκό και δημόσιο διάλογο γύρω από το καθεστώς της Συνθήκης της Λωζάνης σήμερα και το ζήτημα που εγείρει η Τουρκία για την αναθεώρησή της.
2. Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η μεγαλύτερη παρακαταθήκη της Συνθήκης της Λωζάνης στην Ανατολική Μεσόγειο μέχρι σήμερα;
Η σημασία της Συνθήκης κατά το έτος της υπογραφής της ήταν μεγάλη. Μεταξύ πολλών άλλων, ήταν το κείμενο που διευθέτησε οριστικά τα αποτελέσματα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, με όλες τις περιπλοκότητες που αυτό συνεπάγεται ως προς τα εδαφικά και άλλα ζητήματα. Ήταν επίσης η Συνθήκη που οριστικοποίησε τη λήξη του ελληνοτουρκικού πολέμου (1919-1922) με τις τραγικές για την Ελλάδα συνέπειες. Παρόλα αυτά, η Συνθήκη της Λωζάνης επέφερε μια σταθερότητα και ισορροπία στην περιοχή μετά από πολλά χρόνια πολέμων (Βαλκανικοί Α΄ και Β΄ και Πρώτος Παγκόσμιος). Σηματοδότησε το οριστικό τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθώς και την εγκατάλειψη της «Μεγάλης Ιδέας» από το ελληνικό κράτος, βάζοντας και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις σε μια νέα εποχή σχετικής ηρεμίας που διήρκησε για αρκετά χρόνια.
3. Ποιος είναι ο ρόλος της Τουρκίας σήμερα στην Ανατολική Μεσόγειο και πώς σχετίζεται (ή έρχεται σε ρήξη) με την τάξη που επέφερε η Συνθήκη της Λωζάνης;
Όπως ανέφερα, η Συνθήκη της Λωζάνης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη σύσταση του νέου τουρκικού κράτους – της Τουρκικής Δημοκρατίας. Εκείνη η ιστορική στιγμή αποτελεί ένα σημείο ρήξης μεταξύ του νέου και του παλιού για την Τουρκία, όχι μόνο σε ό,τι αφορά το όνομα και το μέγεθος του κράτους αλλά και την πολιτική-κοινωνική του δομή καθώς και το πολιτισμικό του πλαίσιο. Για την κεμαλική παράδοση και ιστοριογραφία, η Συνθήκη της Λωζάνης ήταν ένας μεγάλος θρίαμβος, εκτός των άλλων διότι ανέτρεψε τις τραγικές για την Τουρκία πρόνοιες της Συνθήκης των Σεβρών (1920), που όμως δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Ωστόσο, μια μερίδα των πολιτικών ελίτ και της κοινωνίας – κυρίως οι συντηρητικοί ισλαμιστές φιλο-οθωμανοί και κάποιοι εθνικιστές – δεν είδαν τη Λωζάνη ως θρίαμβο αλλά ως «νέες Σέβρες». Θεώρησαν, λοιπόν, ότι η Συνθήκη της Λωζάνης ήταν μια μεγάλη ήττα καθώς στερούσε το νέο κράτος από τα πρώην οθωμανικά εδάφη αλλά και από κάποια εδάφη που ο «Πόλεμος της Ανεξαρτησίας» (1912-1922) διεκδικούσε αρχικά (όπως η β. Συρία και το β. Ιράκ). Αυτήν την παράδοση των απογοητευμένων εκφράζει σήμερα ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και το κόμμα του, ως εκπρόσωπος του ισλαμικού, αντι-κεμαλιστικού ιδεολογικού ρεύματος. Εξού και η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας υπό το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) αμφισβητεί ενεργά τη γεωπολιτική τάξη που επέφερε η Συνθήκη, τόσο στη Μέση Ανατολή όσο και στην Ανατολική Μεσόγειο.
4. Πώς βλέπετε τη θέση της Κύπρου στον γεωπολιτικό χάρτη της Ανατολικής Μεσογείου, υπό το πρίσμα της ιστορικής συνέχειας από το 1923 έως σήμερα;
Η Κύπρος το 1923 ήταν ακόμα βρετανική αποικία, ενώ με τη Συνθήκη της Λωζάνης η Τουρκία αποποιήθηκε τα δικαιώματά της επί της Κύπρου. Η διαδικασία κατά την οποία η Τουρκία απέκτησε και πάλι λόγο και ρόλο στην Κύπρο ξεκινά ουσιαστικά τη δεκαετία του 1950 με τη συμβολή της Μ. Βρετανίας. Εκείνη η εξέλιξη παραβίασε και ανέτρεψε επί του πρακτέου κάποιες πρόνοιες της Συνθήκης καθιστώντας την τα επόμενα χρόνια, και ιδιαίτερα με την ανεξαρτησία της Κυπριακής Δημοκρατίας, παρωχημένη – τουλάχιστον αναφορικά με την Κύπρο. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η νέα συνταγματική πραγματικότητα στην Κύπρο σε συνάρτηση με τις αντικρουόμενες πολιτικές προσεγγίσεις των δύο κοινοτήτων του νέου κράτους, δημιούργησαν τις συνθήκες της ταραχώδους ιστορίας που ακολούθησε στο νησί. Θα μπορούσε να πει κανείς, ότι ένα μεγάλο μέρος της κυπριακής εξωτερικής πολιτικής αναλώνεται στο να αντιμετωπίσει τα αποτελέσματα των τότε εξελίξεων. Παρομοίως, και το Κυπριακό μπορεί να θεωρηθεί η ιστορική συνέχεια διεργασιών που ξεκίνησαν δεκαετίες πριν, ήδη από τον 19ο αιώνα. Ωστόσο, η παράκαμψη της Συνθήκης και η εμπλοκή εκ νέου της Τουρκίας στην Κύπρο περιέπλεξε και δυσχέρανε έτι περαιτέρω τις δυναμικές του διακοινοτικού ανταγωνισμού.
5. Ποια είναι η σημασία του διεθνούς δικαίου στη διαχείριση των σύγχρονων εντάσεων στην Ανατολική Μεσόγειο και τι ρόλο παίζει η ιστορική μνήμη σε αυτό το πλαίσιο;
Όπως όλες οι συνθήκες, έτσι και η Συνθήκη της Λωζάνης είναι κομμάτι του Διεθνούς Δικαίου. Και η ελπίδα είναι ότι οι διεθνείς κανόνες, οι συνθήκες και γενικότερα τα συμπεφωνημένα μεταξύ των κρατών είναι αυτά που θέτουν το πλαίσιο των μεταξύ τους σχέσεων καθώς και τους τρόπους επίλυσης των όποιων προβλημάτων τους. Όμως, γνωρίζουμε ότι το διεθνές δίκαιο δεν υπάρχει σε κενό, αλλά είναι μάλλον το παράγωγο των πολιτικών πραγματικοτήτων και των σχέσεων ισχύος μεταξύ των κρατών. Γνωστή είναι η φράση από τον Θουκυδίδη ότι ««Ο ισχυρός προχωρά όσο του επιτρέπει η δύναμή του και ο αδύναμος υποχωρεί όσο του επιβάλλει η αδυναμία του». Αν λοιπόν η δύναμη ενός ισχυρού του επιτρέπει να διεκδικήσει περισσότερα από όσα έχει εις βάρος της Λωζάνης ή όποιας άλλης Συνθήκης, όπως για παράδειγμα η Τουρκία, τότε θα το πράξει. Και η ιστορία μας έχει δείξει πολλές φορές ότι, ειδικά για τους ισχυρούς, το διεθνές δίκαιο λειτουργεί a la carte. Αυτό δεν σημαίνει ότι το διεθνές δίκαιο έχει μηδενικό ρόλο, αλλά ότι δεν μπορεί η ύπαρξή του από μόνη της να αποτρέψει την παραβίασή του. Συνήθως, η υπεράσπιση των προνοιών του διεθνούς δικαίου, ιδίως σε θέματα κυριαρχίας, χρειάζεται την υποστήριξη της ισχύος αλλά και της διπλωματίας. Στην περίπτωση της Ανατολικής Μεσογείου, αυτή η δυναμική ενισχύεται ακόμη περισσότερο από την αναπαραγωγή αρνητικών ιστορικών μνημών και μοτίβων σύγκρουσης και εχθρότητας.
6. Πώς ελπίζετε να συμβάλει αυτή η έκδοση στη σημερινή πολιτική και ακαδημαϊκή συζήτηση γύρω από την Ανατολική Μεσόγειο;
Όχι πάντα, αλλά συνήθως, οι συζητήσεις γύρω από τη Συνθήκη της Λωζάνης, ιδιαίτερα στα θέματα των ελληνοτουρκικών σχέσεων, αναλώνονται σε νομικά ή και νομικίστικα ζητήματα. Ευελπιστώ ότι αυτή η έκδοση θα συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση των πολιτικών-γεωπολιτικών πτυχών της συζήτησης, τόσο σε ακαδημαϊκό όσο και σε πολιτικό επίπεδο. Αυτός ο δυισμός νομικής-πολιτικής προσέγγισης είναι συχνό φαινόμενο όταν συζητάμε αυτά τα θέματα. Αυτό εκδηλώνεται και στην πολιτική πρακτική. Για παράδειγμα, βλέπουμε την Ελλάδα να προτάσσει το διεθνές δίκαιο για να στηρίξει και να διαφυλάξει τα δίκαια και τα συμφέροντά της στο Αιγαίο. Παράλληλα, βλέπουμε τον Ερντογάν να κάνει λόγο για ένα «πολιτικό δίκαιο», εννοώντας βεβαίως τις γεωπολιτικές πραγματικότητες και την πρόθεση χρήσης ισχύος για την επίτευξη των τουρκικών διεκδικήσεων. Υπό αυτό το πρίσμα, για να μπορέσει τελικά η Ελλάδα- αλλά και ο δημόσιος διάλογος ευρύτερα- να αντιληφθεί, να κατανοήσει και να αντιμετωπίσει τις σχετικές προκλήσεις, θα πρέπει πρώτα να κατανοήσει τον «άλλον», πέρα από την πολλές φορές στείρα νομική συζήτηση. Ταυτόχρονα, πρέπει αντιληφθεί ότι η γεωστρατηγική δραστηριότητα γενικά και της Τουρκίας ειδικά, δημιουργεί γεωπολιτικά δεδομένα τα οποία με τον καιρό δύνανται να παράγουν νομικά αποτελέσματα εάν δεν αντιμετωπιστούν και με πολιτικούς, διπλωματικούς και άλλους τρόπους εξισορρόπησης της τουρκικής προβολής ισχύος και επιρροής στην περιοχή. Το εν λόγω βιβλίο επιδιώκει να ρίξει κάποιο φως σε αυτά τα θέματα από ιστορικής και γεωπολιτικής άποψης, προσφέροντας μεταξύ άλλων και μια οπτική για το τι μπορεί να σημαίνει «γεωπολιτική» – δηλαδή de facto – και όχι «νομική» αναθεώρηση» της Συνθήκης από μέρους της Άγκυρας.
