Η πρόσφατη έγκριση του κανονισμού SAFE (Security Action for Europe) από το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) συνιστά ένα κομβικό βήμα στην πορεία προς την αμυντική και στρατηγική αυτονομία της Ευρώπης. Πρόκειται για ένα φιλόδοξο πρόγραμμα, με προϋπολογισμό που αγγίζει τα 150 δισεκατομμύρια ευρώ, που αποσκοπεί στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας, μέσω κοινών προμηθειών και στοχευμένων επενδύσεων σε κρίσιμες τεχνολογίες. Η δημιουργία ενός συνεκτικού και αυτάρκους ευρωπαϊκού αμυντικού οικοσυστήματος, με μειωμένη εξάρτηση από εξωτερικούς προμηθευτές -κυρίως από τις Ηνωμένες Πολιτείες- εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της στρατηγικής αυτονομίας της ΕΕ, που τίθεται ως βασικός στόχος στην τρέχουσα περίοδο γεωπολιτικής ρευστότητας.
Για την Κύπρο, ο SAFE προσφέρει μια ιστορική ευκαιρία. Η δυνατότητα πρόσβασης σε χρηματοδοτικά εργαλεία για την αναβάθμιση της Εθνικής Φρουράς, την ενίσχυση των σωμάτων ασφαλείας και την ανάπτυξη της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας συνιστά μια σημαντική πρόκληση με αναπτυξιακή και στρατηγική σημασία. Ήδη υπάρχουν κυπριακές εταιρείες με τεχνογνωσία στην κατασκευή drones, ηλεκτρονικών συστημάτων και λογισμικού αμυντικής εφαρμογής. Η εμπλοκή τους σε ευρωπαϊκά αμυντικά προγράμματα θα μπορούσε να ενισχύσει όχι μόνο την επιχειρησιακή δυνατότητα της Κύπρου, αλλά και να δημιουργήσει θέσεις εργασίας υψηλής εξειδίκευσης και τεχνολογικής αιχμής. Η κυβέρνηση έχει εκφράσει πρόθεση να αξιοποιήσει το πρόγραμμα, αναγνωρίζοντάς το ως μοχλό οικονομικής ανάπτυξης και ασφάλειας.
Ωστόσο, πίσω από την επιφανειακή αισιοδοξία, αναδύονται ανησυχίες που δεν μπορούν να αγνοηθούν. Η πρώτη αφορά τη δυνατότητα του κανονισμού SAFE να εξελιχθεί, είτε εκούσια είτε ακούσια, σε μια «κερκόπορτα» - έναν μηχανισμό ενοποίησης της ευρωπαϊκής άμυνας χωρίς τις απαιτούμενες πολιτικές εγγυήσεις και χωρίς επαρκή θεσμικό και κοινοβουλευτικό έλεγχο. Όπως επισήμανε πρόσφατα ο Έλληνας υπουργός Άμυνας, η κοινή ευρωπαϊκή αμυντική παραγωγή, εφόσον εξελιχθεί χωρίς πολιτική εναρμόνιση και χωρίς ενιαίο στρατηγικό δόγμα, μπορεί να οδηγήσει σε de facto ευθυγραμμίσεις κρατών μελών, χωρίς δημοκρατική νομιμοποίηση και σαφή διακρατική συναίνεση.
Το πρόβλημα εντείνεται όταν εξετάσουμε τον ρόλο τρίτων χωρών όπως η Τουρκία. Η Άγκυρα, αν και δεν αποτελεί κράτος μέλος της ΕΕ, επιδιώκει διαρκώς την εμπλοκή της σε ευρωπαϊκά αμυντικά και τεχνολογικά σχήματα, κυρίως μέσω διμερών ή πολυμερών συνεργασιών με ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ιταλία και η Ισπανία. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, να επιδιώξει συμμετοχή σε ευρωπαϊκές παραγωγικές αλυσίδες μέσω συμπράξεων ή υπεργολαβιών, εκμεταλλευόμενη κενά στη θεσμική φύλαξη της στρατηγικής αυτονομίας. Αν αυτό συμβεί, η Τουρκία όχι μόνο θα επωφεληθεί οικονομικά, αλλά θα αποκτήσει πρόσβαση σε τεχνολογίες αιχμής που στη συνέχεια θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την ενίσχυση της στρατιωτικής της παρουσίας στην Κύπρο, στο Αιγαίο ή και σε άλλες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου. Αν η Κύπρος και η Ελλάδα παραμένουν απλοί παρατηρητές ή συμμετέχουν χωρίς στρατηγικό σχέδιο, υπάρχει ο κίνδυνος η ευρωπαϊκή «αλληλεγγύη» να αποδειχθεί επιλεκτική και αναποτελεσματική, τη στιγμή που τα οικονομικά «συμφέροντα» και οι γεωπολιτικές προκλήσεις εντείνονται.
Η δεύτερη θεμελιώδης ανησυχία αφορά τη δομή του SAFE ως μηχανισμού. Χωρίς σαφή κριτήρια ανακατανομής και στόχευσης, υπάρχει ορατός κίνδυνος τα μεγάλα κράτη μέλη με ανεπτυγμένες αμυντικές βιομηχανίες -όπως η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιταλία- να μονοπωλήσουν τη μερίδα του λέοντος των χρηματοδοτήσεων. Οι ήδη ισχυροί θα γίνουν ισχυρότεροι, ενώ τα μικρά κράτη, όπως η Κύπρος, θα παραμείνουν σε θέση εξάρτησης, αποκομίζοντας περιορισμένα οφέλη και χωρίς δυνατότητα διαμόρφωσης στρατηγικών αποφάσεων. Αν δεν ενισχυθεί θεσμικά η φωνή των μικρών κρατών, το SAFE κινδυνεύει να εξελιχθεί σε ένα ακόμη εργαλείο ενίσχυσης των ενδοευρωπαϊκών ανισοτήτων και όχι της συλλογικής ασφάλειας.
Η τρίτη διάσταση της ανάλυσης αφορά τη δημοκρατική λογοδοσία. Το SAFE, ως ρυθμιστικό πλαίσιο, περιλαμβάνει τεχνικά και χρηματοδοτικά εργαλεία, αλλά δεν συνοδεύεται από σαφείς μηχανισμούς πολιτικού ελέγχου από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ή τα εθνικά Κοινοβούλια. Ποιος αποφασίζει ποια χώρα ή ποια εταιρεία λαμβάνει χρηματοδότηση; Ποιος αξιολογεί τις προτεραιότητες; Πώς εξασφαλίζεται ότι οι πόροι δεν θα χρησιμοποιηθούν για την εξυπηρέτηση εθνικών στρατηγικών εις βάρος της συνοχής της Ένωσης; Χωρίς διαφάνεια και λογοδοσία, η αμυντική συνεργασία κινδυνεύει να υπονομεύσει αντί να ενισχύσει τη δημοκρατία στην Ευρώπη.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, η Κύπρος δεν μπορεί να ακολουθήσει παθητικά. Απαιτείται μια ολοκληρωμένη στρατηγική συμμετοχής και αξιοποίησης του SAFE, με σαφείς εθνικούς στόχους και προτεραιότητες. Η χώρα πρέπει να χαρτογραφήσει τις δυνατότητες και τις ανάγκες της εγχώριας βιομηχανίας, να ενισχύσει τη διασύνδεσή της με την πανεπιστημιακή και ερευνητική κοινότητα και να επενδύσει στην καινοτομία. Παράλληλα, πρέπει να επιδιώξει συμμαχίες με άλλα μικρά κράτη μέλη, όπως για παράδειγμα η Πορτογαλία, η Εσθονία, η Σλοβενία, που συμμερίζονται παρόμοιες ανησυχίες, για θεσμική ισοτιμία και δίκαιη κατανομή των πόρων. Μέσα από τέτοιες συνεργασίες μπορεί να ενισχύσει τη διαπραγματευτική της ισχύ και να προτείνει κοινές ευρωπαϊκές γραμμές σε θέματα κατανομής, διαφάνειας και στρατηγικής συνοχής.
Παράλληλα, η Κύπρος, σε συνεργασία με την Ελλάδα και άλλα κράτη μέλη της ΕΕ, θα πρέπει να ασκήσει συστηματική και στοχευμένη πίεση σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την κατοχύρωση σαφών, δεσμευτικών και νομικά κατοχυρωμένων θεσμικών εγγυήσεων, ώστε να αποκλειστεί απολύτως η πιθανότητα έμμεσης ή άμεσης συμμετοχής τρίτων χωρών, όπως η Τουρκία, στις διαδικασίες υλοποίησης του προγράμματος SAFE. Η όποια εμπλοκή χώρας που είτε παραβιάζει συστηματικά το διεθνές δίκαιο είτε κατέχει με στρατιωτικά μέσα εδάφη κράτους μέλους της Ένωσης, συνιστά απαράδεκτη αντίφαση προς τις θεμελιώδεις αξίες και τις στρατηγικές επιδιώξεις της ΕΕ. Δεν νοείται ο ευρωπαϊκός αμυντικός σχεδιασμός -που έχει ως στόχο την ενίσχυση της ευρωπαϊκής κυριαρχίας, ασφάλειας και στρατηγικής αυτονομίας- να εξυπηρετεί ή να διευκολύνει δυνάμεις που υπονομεύουν την ευρωπαϊκή συνοχή και αμφισβητούν την εδαφική ακεραιότητα κρατών μελών. Η Κύπρος, ως πλήρες και ισότιμο μέλος της Ένωσης, οφείλει να διασφαλίσει ότι ο νέος αυτός σχεδιασμός δεν θα επιτρέψει την πολιτική ή τεχνολογική διείσδυση της Τουρκίας σε κρίσιμες ευρωπαϊκές δομές, ιδιαίτερα όταν αυτή αρνείται να αναγνωρίσει το ίδιο το κυπριακό κράτος.
Συμπερασματικά, ο κανονισμός SAFE μπορεί να αποτελέσει ένα θεμελιώδες βήμα για την ενίσχυση της ασφάλειας, της καινοτομίας και της αυτάρκειας της Ευρώπης, αλλά και ένα επικίνδυνο προηγούμενο εσωτερικής συγκέντρωσης ισχύος και εξωτερικής διείσδυσης. Για την Κύπρο, η πρόκληση είναι διπλή: αφενός, να αξιοποιήσει πλήρως τις ευκαιρίες που προσφέρει το νέο πλαίσιο για να ενισχύσει την εθνική ασφάλεια και την τεχνολογική της βάση. Αφετέρου, να κινηθεί ενεργά για να αποτρέψει εξελίξεις που μπορεί να υπονομεύσουν την εθνική της κυριαρχία ή τη σταθερότητα στην Ανατολική Μεσόγειο. Το στοίχημα δεν είναι μόνο τεχνικό ή οικονομικό. Είναι βαθιά πολιτικό, γεωστρατηγικό και θεσμικό. Και η επιτυχία του θα εξαρτηθεί από τη σοβαρότητα, την ετοιμότητα και τη διορατικότητα της εθνικής στρατηγικής.
*Καθηγητή-ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην πρύτανη
