Κανείς δεν αμφισβητεί ότι η ελευθερία της έκφρασης στην Κύπρο προστατεύεται από το Άρθρο 19 του Συντάγματος της Κυπριακής Δημοκρατίας, το οποίο κατοχυρώνει το δικαίωμα του καθενός να εκφράζει και να διαδίδει τις απόψεις του. Αυτό το δικαίωμα προστατεύεται επίσης από το Άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Βέβαια, υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί, όπως η προστασία της υπόληψης ή των δικαιωμάτων τρίτων, η εθνική ασφάλεια, η προάσπιση της τάξης, η πρόληψη εγκλήματος, τους οποίους όλοι αποδεχόμαστε για αυτονόητους λόγους.
Μπορεί στην Κύπρο να προστατευόμαστε από τη κρατική καταπίεση από το Άρθρο 19 του Συντάγματος μας, αλλά δεν είναι μόνο η κρατική δύναμη που μπορεί να είναι περιοριστική και καταπιεστική. Πριν από ενάμιση αιώνα ο διάσημος φιλόσοφος Τζον Στιούαρτ Μιλ, έγραψε στο βιβλίο του «Οn Liberty» για την καταπίεση της κοινής γνώμης. Μπορεί τα συμπεράσματά του να είναι λανθασμένα σε έναν βαθμό για τη σημερινή κοινωνία της πατρίδας του, της Αγγλίας, αλλά είναι απόλυτα σωστά όσον αφορά την κυπριακή κοινωνία του 21ου αιώνα. Σύμφωνα με τον Μιλ, η κοινωνική πίεση μπορεί να είναι απαιτητική και δύσκολο να ξεφύγουμε από αυτήν. Γι΄αυτό οφείλουμε να είμαστε επιφυλακτικοί, όχι μόνο απέναντι στην τυραννία του όπλου, αλλά και απέναντι στην τυραννία της κοινωνικής ορθοδοξίας. Κοντολογίς, είναι σαφές ότι όχι μόνο η κρατική εξουσία, αλλά και η κοινωνική πίεση για συμμόρφωση μπορεί να υπονομεύουν την ελευθερία της έκφρασης. Η κοινωνική πίεση είναι εξίσου ικανή με τον νόμο και την Αστυνομία να καταστέλλει την αλήθεια, να αποθαρρύνει τη συζήτηση και την κριτική σκέψη και να μας οδηγήσει σε ένα μονοπάτι που ακολουθούμε χωρίς να το σκεφτόμαστε, χωρίς να το έχουμε επιλέξει συνειδητά.
Πόσοι από εμάς τολμούμε να εκφραστούμε δημόσια υπέρ π.χ. του αθεϊσμού ή να αμφισβητήσουμε την ορθότητα των τίτλων-περιγραφών όπως «τουρκική ανταρσία», «απελευθερωτικός αγώνας»; Ελάχιστοι ή σχεδόν κανένας. Η εξήγηση είναι ότι όλοι φοβούνται τη λεγόμενη από τους κοινωνικούς επιστήμονες «κουλτούρα της ακύρωσης» (cancel culture), δηλαδή την πρακτική της απόσυρσης της υποστήριξης από πρόσωπα, εταιρείες ή ιδρύματα μετά από πράξεις ή δηλώσεις που θεωρούνται απαράδεκτες ή προσβλητικές, συχνά μέσω των κοινωνικών Μέσων. Με άλλα λόγια, όλοι φοβούνται τη δημόσια διαπόμπευση που θέλουν να αποφύγουν διότι ενδέχεται να οδηγήσει σε μποϊκοτάζ, επαγγελματικές συνέπειες, κοινωνικό αποκλεισμό, βλάβης της φήμης και της καριέρας τους, ακόμη και οικονομικών απωλειών. Αυτή δυστυχώς είναι η κυπριακή πραγματικότητα. Ο Μίλ εξηγεί ότι απαγορεύοντας την έκφραση ενός συγκεκριμένου είδους γνώμης επειδή τη θεωρούμε ψευδή ή αποκρουστική θα σήμαινε να υποθέσουμε το αλάθητο μας, και αν το κάναμε αυτό, πιθανότατα θα καταλήγαμε να καταστέλλουμε κάποιες αλήθειες μαζί με τα ψεύδη.
Μέσα σ' αυτή τη Σαχάρα της κοινωνικής πίεσης, θα περιμέναμε τα σχολεία μας να είναι οάσεις ελευθερίας της έκφρασης και προβληματισμού. Να διδάσκουν ότι η ελευθερία του λόγου είναι εκ των ων ουκ άνευ στον ακαδημαϊκό χώρο. Να ελευθερώνουν τους μαθητές από τα πολυποίκιλα ταμπού της κυπριακής κοινωνίας και να μπορούν να εξωτερικεύουν τις απόψεις τους χωρίς να πληρώνουν κανένα τίμημα. Δυστυχώς, τα σχολεία μας δεν έχουν δημιουργήσει ένα τέτοιο περιβάλλον. Θα θυμάστε τις μεγάλες διαστάσεις που έλαβε πριν πέντε χρόνια το άρθρο μαθήτριας του Λυκείου Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ' Δασούπολης σχετικά με τον τρόπο διδασκαλίας του μαθήματος των θρησκευτικών που δημοσιεύθηκε σε σχολική εφημερίδα. Η μαθήτρια εξέφρασε τις ενστάσεις της σχετικά με την προσευχή, τον εκκλησιασμό και τον τρόπο με τον οποίο διδάσκεται το μάθημα στα σχολεία της Κύπρου. «Πόση επιρροή έχει η Εκκλησία στην καθημερινότητα των μαθητών; Είναι η πρωινή προσευχή ή ο κοινός εκκλησιασμός παρέμβαση της Εκκλησίας στην κοσμική εκπαίδευση; Το μάθημα των θρησκευτικών συνάδει στη διαπολιτισμική εκπαίδευση που προωθεί το -ευρωπαϊκό- κράτος μας;», αναρωτήθηκε μεταξύ άλλων η μαθήτρια στο άρθρο της. Σαν τα όρνεα όρμησαν πάνω της να την κατασπαράξουν οι θεολόγοι, οι Φιλισταίοι, οι Φαρισαίοι και οι Ταρτούφοι. Μια μερίδα εκπαιδευτικών, θεολόγοι στην πλειοψηφία τους, ζήτησαν ακόμη και τη δίωξή της. Κάποιοι καθηγητές μάλιστα έφτασαν στο σημείο να γράψουν πως «μετάνιωσαν που της είχαν βάλει καλό βαθμό», πως «λυπούνται» για τη 16χρονη! Προς τιμή της η τότε επίτροπος για την προστασία του Παιδιού, Δέσπω Μιχαηλίδου, ανέφερε ότι «η ελευθερία της έκφρασης δεν υπόκειται στις επιλογές και τις επιθυμίες ισχυρών κοινωνικών ομάδων, τις οποίες επιχειρούν να επιβάλουν απορρίπτοντας παράλληλα διαφορετικές απόψεις». Πολύ σωστά. Όμως στην Κύπρο οι επιθυμίες των ισχυρών κοινωνικών ομάδων και της Εκκλησίας, που ελέγχει το Υπουργείο Παιδείας, καταρρακώνουν την έννοια της ελευθερίας της έκφρασης Μετά απ΄αυτό το συμβάν, τολμά κανείς να προβληματισθεί περί του μαθήματος των θρησκευτικών;
Δε είναι όμως μόνο θέματα που αφορούν τη θρησκεία που οι μαθητές φοβούνται να εκφρασθούν. Οποιαδήποτε άποψη που δεν συνάδει με τη «σωστή αντίληψη» όπως τη θεωρεί το κατεστημένο είναι ύποπτη και δεν πρέπει να εκφραστεί. Κανένας μαθητής δεν τολμά επιχειρηματολογήσει σε μια έκθεση ή άρθρο στο σχολικό περιοδικό ότι, π.χ., είναι λάθος να αποκαλείται ο αγώνας της ΕΟΚΑ «απελευθερωτικός» διότι (α) ο αγώνας ήταν για την ένωση και (β) η επίτευξη της ένωσης τη δεκαετία του 1950 δεν σήμαινε μεγαλύτερη ελευθερία καθότι οι Κύπριοι υπό των Άγγλων απολάμβαναν σαφώς μεγαλύτερη ελευθερία από τους Ελλαδίτες. Είναι σαφώς βιασμός της λογικής να επιδιώκεις την ένωση με ένα αστυνομικό κράτος και να αποκαλείς αυτή την προσπάθεια «απελευθερωτική»; Αν τολμούσε κάποιος μαθητής να έγραφε κάτι τέτοιο, πιθανόν θα κατέστρεφε το μέλλον του. Άρα;
*Οκονομολόγος, κοινωνικός επισήμονας
